Vis kilden til Norske Gaardnavne

'''[[Norske Gaardnavne]]''' vart utgjeve i åra frå [[1897]] til [[1924]] etter manuskript utarbeidd av professor [[Oluf Rygh]].  Verket inneheld opplysningar om uttale, historisk skrivemåte og mogleg tyding av namna til [[matrikkelgard]]ane i Noreg. Det er blitt eit standardverk for [[stadnamn]] i Noreg. 

==Arbeidet i kommisjonen==
Ved lov av 6.6.1863 påbaud Stortinget ein alminneleg revisjon av [[matrikkel]]en i Noreg.  Under arbeidet kom det framlegg om å få retta på inkonsekvensar og feil i gardsnamna.   I [[1878]] vart professorane [[Sophus Bugge]], [[Oluf Rygh]] og prost [[Johan Fritzner]] oppnemnde som medlemmer i ein kommisjon for revisjon av namna i matrikkelen.  

I arbeidet samla dei informasjon om skrivemåtar av namna frå tida før den store språklege endringa mot slutten av [[mellomalderen]].  Vidare samla dei opplysningar om korleis namna vart uttalt i folkeleg uttale.  Kommisjonen kom til at skrivemåten for gardsnamna så vidt som muleg måtte liggje nær uttaleformene.

===Kjeldene for gardsnamna===
Sidan språket har endra seg frå gardsnamnet vart til, vil dei eldste skriftlege kjeldene ha størst verdi når vi skal finne fram til tydinga av eit gardsnamn.  Derfor leita kommisjonen etter namneformer frå tidleg mellomalder — i [[soge]]r, [[jordebok|jordebøker]] og brev samla i ''[[Diplomatarium Norvegicum]]''.  Men skrifttradisjonen er ikkje eldre enn at mange namn kan vere tusen år eldre enn den eldste skriftlege kjelda for namnet. For store deler av landet manglar skriftlege mellomalderkjelder for dei aller fleste gardsnamna. 

Det andre hovudhjelpemiddelet var den munnlege uttalen. Kommisjonen heldt seg utelukkande til uttalen som vart bruka i dagleg tale blant allmogen.  Her såg dei at dei noverande uttaleformene stod i same forhold til dei opphavlege namna som det noverande bygdemålet til oldspråket. Nær byane hadde feilaktige skriftformer påverka uttalen, men òg i slike bygder kunne ein uttale nedervd frå dei opphavlege namneformene vere bruka blant ein mindre del av folket.

Undersøkingane rundt uttaleformene var det Bugge og Rygh som sørga for, eit arbeid dei hovudsakleg utførte i sommarferiane sine.  Dei kunne ikkje vitje kvar ei bygd i landet; dei fleste opplysningane fekk dei ved  [[ekserserplass]]ar, [[lærarseminar]] og andre stader landsfolk fanst samla. 

===Drøftingar rundt gardsnamna===
I verket er det drøfta kva for [[grammatikk|grammatisk]] form namna har - herunder kjønn, tal, [[kasus]] og om namnet står i bunden eller ubunden form. Det er òg gjort greie for [[fonologi|lydlege]] forandringar gjennom tidene, om slikt er dokumentert.

Tydinga av namnet er sett i samanheng med korleis gardsnamn vert til:
* Naturnamn (høgder, skråningar, skard, nes, øyar, fossar, myrar, flater o.s.b.)
* Namn avleia av bruken av landet (hamner, vegar, eid o.l.)
* Namn frå tre, buskar og plantar
* Namn knytta til dyr og dyreliv
* Namn knytta til korleis garden er vorten til, bygningar på garden eller anna menneskeverk på staden
* Namn som kjem frå andre ord for bustad eller dyrka land
* Namn avleia av bruken av garden eller andre tilhøve knytta til gardshistoria
* Namn frå vesen knytt til [[folketru]]a
* Samanlikningsnamn, t.d. med klestykke o.a., eller med kroppsdelar, dyr eller reiskap
* Namn avleia av [[elv]]enamn
* Namn som inneheld [[personnamn]] eller tilnamn
* Rosande og nedsetjande namn


==Publisering==
Etter at matrikkelen var ferdigstilt i 1892, vart materialet oversendt [[Riksarkivet]].  Interessa for arbeidet var så stor at Stortinget i 1896 løyvde pengar til trykking av opplysningane som var samla til bruk ved matrikkelrevisjonen. I 1897 vart det første bandet i serien Norske Gaardnavne trykt. 

''Norske Gaardnavne'' vart utgjeve med eitt band for kvart [[amt]] og eit band med forord og innleiing, slik at folk kunne kjøpe enkeltband.  Då Oluf Rygh døydde, var innleiingsbandet og dei to første amtsbanda (Smaalenenes Amt og Akershus Amt) utgjevne, og band 3 og første halvdel av band 4 var på det næraste ferdige til å trykkast (Hedemarkens Amt og Kristians Amt, første halvdel).  Manuskriptet til dei neste banda vart bearbeidd av [[Albert Kjær]], [[Hjalmar Falk]], [[Amund B. Larsen]], [[Magnus Olsen]] og [[Karl Ditlev Rygh]]. 

I 1924 vart det ved [[Just Qvigstad]] og Magnus Olsen utgjeve eit 18. band med namn på matrikulerte jordeigedommar i Finmarkens amt.

Det er sidan gjeve ut fleire [[faksimile]]utgåver av verket.  

Med stønad frå [[Norsk kulturråd]] og 9 fylkeskommuner er det laga ei digital utgåve av ''Norske Gaardnavne'', slik at ein no kan søkje i oppslagsverket på nettet. Førsteamanuensis Tom Schmidt ved Seksjon for navnegransking ved [[Universitetet i Oslo]], har hatt det faglege ansvaret for den digitale utgåva.

===Bruk av namneverket===
[[Bilde:Oevsteboe i Aurlandsdalen foere 1900.jpg|høgre|mini|400px|Om gnr 24 i [[Vangen]] sokn i [[Aurland]], Nordre Bergenhus, skreiv Rygh og Kjær: «[[Østerbø]]. Kaldes ''au'rdalen.'' - Vrdall NRJ. III 404. 1563. 1603. Ourdall 1563.   Østebøe 1667. 1723.  <small>Efter den opg. Udtale er det ældre Navn *Aurdalr.  Se forøvrigt under Herredsnavnet og jfr. frg. GN.  Det synes rimeligt, at det senere Navn egentlig er at forstaa som *Øvstebø (*Øfstibær), den øverste Gaard (jfr. GN. 22); Øvste- kan i ældre Tids Skrivemaade sammenblandes med Øst-, Øster-.</small>» - Foto ca 1900.]]
I Noreg er ''Norske Gaardnavne'' eitt av nokså få nasjonale standardverk.  I 18 band er nær alle dei om lag 50&nbsp;000 gardsnamna i landet vårt tolka og drøfta på ymse vis.  Verket tar òg opp namna på [[sokn]] og [[herad]] slik dei var ved førre hundreårsskifte. 

Serien ''Norske Gaardnavne'' er blitt ståande som standardverket for skriving og tyding av stadnamn i Noreg.  Det tyder ikkje at alle namna er tolka rett.  Men i seinare tolkingar er det ofte vist til tolkinga i O. Rygh. 

Skrivemåten kan heller ikkje stå som nokon fasit, sidan Rygh har normert namna til [[riksmål]] anno 1900.  I dag vil vi normere namna etter gjeldande rettskrivingsprinsipp.   Men med uttaleformene i [[lydskrift]] er verket ein god hjelp når vi vil følgje [[lov om stadnamn|stadnamnlova]] og ta utgangspunkt i den nedervde lokale uttalen.

==Oversikt over serien Norske Gaardnavne==

*Forord og innledning (O. Rygh 1898). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2009061010004}}.
* I [[Østfold|Smaalenenes]] Amt (O. Rygh 1898). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011010007}}.
* II [[Akershus]] Amt (O. Rygh 1898). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2009052210001}}.
* III [[Hedmark|Hedemarkens]] Amt (O. Rygh 1900). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011810001}}.
* IV-1 [[Oppland|Kristians]] Amt (O. Rygh 1900). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011712001}}.
*  IV-2 Kristians Amt (O. Rygh, utg.ved A. Kjær 1902). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008013012001}}.
* V [[Buskerud]]s Amt (O. Rygh, utg.ved Hj. Falk 1909). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011512004}}.
* VI [[Vestfold|Jarlsberg og Larviks]] Amt (O. Rygh, utg.ved A. Kjær 1907). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008010710001}}.
* VII [[Telemark|Bratsberg]] Amt (O. Rygh, utg.ved A. Kjær 1914). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2006120600018}}.
* VIII [[Aust-Agder|Nedenes]] Amt (O. Rygh, utg.ved Amund B. Larsen 1905). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2015012708066}}.
* IX [[Vest-Agder|Lister og Mandals]] Amt (O. Rygh, utg.ved A. Kjær 1912). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2006120400045}}.
* X [[Rogaland|Stavanger]] Amt (O. Rygh, utg.ved Magnus Olsen 1915). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2006120801094}}.
* XI [[Hordaland|Søndre Bergenhus]] Amt (O. Rygh, utg.ved Magnus Olsen 1910). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011710002}}.
* XII [[Sogn og Fjordane|Nordre Bergenhus]] Amt (O. Rygh, utg.ved A. Kjær 1919). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2006120601007}}.
* XIII [[Møre og Romsdal|Romsdals]] Amt (O. Rygh, utg.ved K. Rygh 1908). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2010070605135}}.
* XIV [[Sør-Trøndelag|Søndre Trondhjems]] Amt (O. Rygh, utg.ved K. Rygh 1901). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011612001}}.
* XV [[Nord-Trøndelag|Nordre Trondhjems]] Amt (O. Rygh, utg.ved K. Rygh 1903). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2008011012001}}.
* XVI [[Nordland]]s Amt (O. Rygh, utg.ved K. Rygh 1905). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2018021948007}}.
* XVII [[Troms]]ø Amt (O. Rygh, utg.ved K. Rygh 1911). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2015012708086}}.
* XVIII (Tilægsbind) [[Finnmark|Finmarkens]] Amt (O. Rygh, utg.ved J. Qvigstad og Magnus Olsen). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2006120800099}}.
* XIX Fællesregister (O. Rygh, utg. v. A. Kjær). {{bokhylla|NBN:no-nb_digibok_2007011100108}}.


Andre etterlatne arbeid etter Oluf Rygh var
* ''Gamle [[Personnamn|Personnavne]] i norske [[Stadnamn|Stedsnavne]]'' (utgjeve 1901) 
* ''Norske Elvenavne'' (utgjeve ved Karl Ditlev Rygh 1904)

== Bakgrunnsstoff ==
* [http://www.dokpro.uio.no/rygh_ng/rygh_felt.html Søk i O. Rygh: Norske Gaardnavne]

== Kjelder ==
* [http://www.dokpro.uio.no/rygh_ng/innledning.txt Norske Gaardnavne, i hovudsak innleiingsbandet]
* [http://www.lovdata.no/all/tl-19900518-011-0.html#4 Lov om stadnamn]

[[Kategori:Stedsnavn]]
[[Kategori:Bokomtaler]]
{{nn}}