Vis kilden til Portugisarjødar

<onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå danskekongen i [[1771]].}}
[[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] {{nn}} eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' {{nb}} er ei [[jødar|jødisk]] gruppe som har sitt hovudopphav i dei [[sefardím]] som kom frå [[Spania]] og [[Portugal]] til [[Italia]], Vest-Europa og [[Amerika]] frå sist på [[1400-talet]] og fram til sist på [[1700-talet]]. </onlyinclude>

Portugisarjødane er ei eiga gruppe som med tradisjonar, musikk og språk skil seg ut frå bl.a.:

* [[marokkanske sefardím]],
* [[osmanske sefardím]] og
* dei noverande jødiske samfunna i [[Spania]] og [[Portugal]].

<onlyinclude>Ritualet til portugisarjødane er særprega og er basert på ritualet på [[Den iberiske halvøya]] føre utvisinga derifrå i [[1490-åra]], men òg med mange trekk frå dei [[jødedom i Italia|italiensk-jødiske]] [[bené Roma]] og frå [[marokkanske sefardím]]. </onlyinclude>

<onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] til [[1814]], og igjen frå [[1844]]. </onlyinclude>

== Omgrep ==

Det finst mange ulike omgrep i bruk ved sida av portugis(ar)jødar. Blant desse kan nemnast ''spanjolar'', ''ponentinske jødar'', ''jødar av den portugisiske nasjon''  og ''vestlege sefardím''.

=== Spanjolar eller spanske jødar ===
Denne folkegruppa har til dels har gått under namn av typen '''spanske jødar''' (særleg bruka i [[Italia]]) eller '''spanjolar''' (særleg i [[Danmark]], og da til forskjell frå ''spaniere'', som blir bruka om ikkje-jødar frå Spania). Desse namna heng saman med at gruppa fram til [[1492]] i all hovudsak heldt til i dei områda vi i dag kjenner som [[Spania]].

Blant [[italienske jødar]] blir omgrepet ''Ebrei Spagnoli'' (‘spanske jødar’) ofte bruka. Merk at dette omgrepet inkluderer etterkommarane etter dei jødane som vart utviste frå [[kongedømmet Napoli]] i tillegg til dei typiske portugisarjødane (altså [[conversos]] («nykristne», skjulte jødar) og etterkommarane deira). I [[Venezia]] vart ofte portugisarjødane omtala som ''ponentinske'' (vestlege) for å skilje dei ut frå ''levantinske'' (austlege, [[osmanske sefardím|osmanske]]) sefardím.

=== Spanske og portugisiske jødar ===
Eit anna omgrep som har vore ein god del bruka, særleg på [[Dei britiske øyane]], i [[USA]] og i [[Canada]] er '''spanske og portugisiske jødar'''. Dette omgrepet har bakgrunn i at mange spanske jødar søkte ly i [[Portugal]] etter utvisinga av jødane i det meste av Spania i [[1492]]. Da jødedommen vart forboden i Portugal òg, var tvangskonvertering ein vanlegare undertrykkingsmåte enn utvising. Mange av familiane som levde som [[skjulte jødar]] i Portugal greidde seinare å flykte til andre land, og med si blanding av spansk og portugisisk bakgrunn og varierande nasjonal identitet vart dei gjerne kalla spanske og portugisiske jødar.

=== Portugisarjødar, eller den portugisiske nasjon ===
Omgrepa '''portugis'''('''ar''')'''jødar''' og '''jødar av den portugisiske nasjon''' har særleg vore bruka i [[Nederlanda]] og i [[Hamburg]]/[[Schleswig-Holstein]] og [[Skandinavia]] i nord, så vel som kring det sørvestlege [[Frankrike]] i sør. Det ser ut som dette omgrepet, der det spanske elementet er nedtona, oppstod på grunn av at dei spanske og portugisiske jødane trong å distansere seg frå [[Spania]] i tidene med politisk spenning og krig mellom Spania og Nederlanda på [[1600-talet]]. I [[Bayonne]] og [[Bordeaux]] i det sørvestlege Frankrike var det truleg nærheita til spanskegrensa som gjorde det politisk naturleg å tone ned det spanske elementet. En annan grunn til dette omgrepet kan nok òg vera at relativt mange portugisarjødiske familiar i Vest-Europa og Nord- og Sør-Amerika hadde forlate [[Den iberiske halvøya]] nettopp gjennom Portugal. Eit anna element er at medan alle [[sefardím]] har eit meir eller mindre sterkt historisk samband med Spania, så er det unike for portugisarjødane nettopp sambandet med Portugal.

=== Vestlege sefardím ===

Omgrepet '''vestlege sefardím''' blir ofte bruka i moderne faglitteratur. Dette omgrepet er problematisk fordi det kan referere til portugisarjødar, til [[marokkanske jødar]] eller til begge desse gruppene. Stundom blir omgrepet vestlege sefardím òg bruka om alle dei europeiske, nordvestafrikanske og osmanske sefardím for å skilje desse frå [[mizraḥím]], eller orientalske jødar.

Forskaren [[Joseph Dan]] skil mellom «mellomaldersefardím» ([[osmanske sefardím]]) og «renessansesefardím» (portugisarjødar) ut frå kva tid kvart av desse samfunna hadde formativ kontakt med [[iberiske språk|iberisk språk]] og kultur.

== Språk ==

Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] &mdash; og ofte ei blanding av desse to &mdash; i deler av gudstenesta, som elles tradisjonelt blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamborg]]/[[Altona]]-området og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader.

=== Hebraisk ===
Den [[hebraisk]]e uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám'' (ikkje «Avrahám»), ''tebá'' (ikkje «tevá»), ''habdalá'' (ikkje havdalá)) og uttalen av {{he|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (''Sjemáng'' (ikkje «Sjemá‘» eller «Sjemá»), ''Ngalénu'' (ikkje «‘alénu»)).

[[Sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} blir alle transkriberte som ''s'' eller ''ss'' i tidlege kjelder. Dette, saman med dei tradisjonelle skrivemåtane ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaka), ''massoth'' (maṣṣót)), tyder på eit tradisjonelt uttalesystem som ikkje skilte mellom dei ulike sibilantane &mdash; eit trekk som er felles med visse kystdialektar av marokkansk hebraisk. Sidan [[1800-talet]] har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg &mdash; truleg på grunn av innflytnad frå [[osmanske sefardím]] og [[mizraḥím]], frå asjkenazisk hebraisk og, særleg frå midten av [[1900-talet]] av, frå [[israel]]sk hebraisk.

Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk, inkludert sekundærtrykk på stavingar med lang vokal føre ein konsonant med etterfølgjande [[sjevá]]. Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala i slike fall (''ngomedím, barekhú''). Likeleis blir sjevá nang først i ordet normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá'').

Sjevá nang (klingande sjevá), segól (kort ''e'') og ṣeré (lang e) blir alle oftast uttala som lukka ''e''; det er normalt ikkje nokon annan forskjell enn i vokallengda.  I nokre andre sefardiske dialektar er ''segól'' ein open [ɛ], medan ''ṣeré'' er lukka (trong) [e] som i norsk ''[[te]]''.  I både asjkenazisk og israelsk hebraisk er ''sjevá nang'' ein slapp ''ə''-lyd som i [[fransk]] ''le'' og [[engelsk]] ''the'', og der det er fonetisk muleg forsvinn vokalen ofte heilt.)

Skiljet mellom kaméṣ gadól og kaméṣ katán blir gjennomført etter fonetiske reglar, inkludert i fall der det etymologiske opphavet er ein tidlegare ''u''-lyd. Dette fører stundom til avvik frå nokre andre former av hebraisk. For eksempel blir ordet {{he|כָּל}} (‘alle’) uttala som ''kal'' heller enn ''kol'' når det ikkje er makáf (bindestrek) føre neste ord (''kal ngaṣmotái'', ''[[Kal nidré]]''), og {{he|צָֽהֳרַיִם}} (‘midt på dagen’) blir uttala ''ṣahorájim'' heller enn ''ṣohorájim''.  Dette trekket gjeld andre sefardiske grupper òg, men gjeld ikkje israelsk hebraisk.  Det finst òg i transkripsjonen av personnamn i den [[engelsk]]e King James Version of the Bible, slik som ''Naomi'', ''Aholah'' og ''Aholibah''.

=== Kastiljansk ===
[[Kastiljansk]] (spansk) vart bruka som daglegspråk blant dei som kom rett frå [[Spania]] i dei første få generasjonane. Dei som kom frå Portugal rekna kastiljansk som litteraturspråket sitt, på same vis som portugisarana generelt gjorde på den tida. I løpet av relativt kort tid kom ''kastiljansk [[ladino]]'' til å innta ei rolle som liturgisk språk, og teologiske verk så vel som ''r<u>e</u>zabøker'' ([[siddúr|siddurím]]) vart ofte skrivne på kastiljansk heller enn på portugisisk. Medlemmer av Amsterdam-samfunnet fortsette å bruke kastiljansk som litteraturspråk, og dei etablerte klubbar og bibliotek for studiet av moderne spansk litteratur, slik som ''[[Academia de los Sitibundos]]'' (grunnlagt [[1676]]) og ''[[Academia de los Floridos]]'' ([[1685]]). I dag er det ikkje lenger nokon levande tradisjon for bruk av kastiljansk i dei fleste portugisarjødiske meinigheitene anna enn songen «[[Bendigamos]]», den kastiljanske omsettinga av [[Tenákh]]-avsnitta i bøneboka for [[tisjngá beáb]] og i visse tradisjonelle helsingar.

=== Portugisisk ===
Ettersom relativt mange av emigrantane frå Den iberiske halvøya kom via Portugal, snakka fleirtalet av portugisarjødane på [[1500-talet|1500-]] og [[1600-talet]] [[portugisisk]] som førstespråk. Portugisisk vart først og fremst bruka i dagleg kommunikasjon i dei første generasjonane, og det var det brukelege språket i offisielle dokument som synagoge-ordensreglar. Derfor har tillitsverv i portugisarjødiske meinigheiter framleis ofte portugisiske titlar, slik som ''Parnas dos Cautivos'' og ''Thesoreiro do Heshaim''.

Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''Thesouro dos Dinim'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka &mdash; nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] &mdash; i samband med kunngjeringa av miṣvót (utføring av gudsteneste-element) i [[esnoga]]en, i samband med ''Mi sjebberákh''-bøna, og så vidare. Den [[jødeportugisisk]]e dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd. Språket har til ein viss grad påverka dialekten ''bagitto'', den jødeitalienske dialekten i [[Livorno]] i [[Italia]].

== Portugisarjødar i Skandinavia ==

I [[Danmark-Noreg]] vart det generelt skilt mellom «portugis(ar)jødar» på den eine sida og «[[høgtyske jødar|(høg)tyske jødar]]» på den andre. Dei aller første jøden som fekk «[[beskyttelsesbrev]]» av kongen i [[København]] var portugisarjøden Albert Dionis kring [[1619]].  Nye beskyttelsesbrev vart gjevne til åtte jødar av uspesifisert opphav kring [[1620]], og til fire portugisiske kjøpmenn kring [[1621]]. I denne tida galdt alle beskyttelsesbrev for busetting i [[Glückstadt]], og med privilegia av [[19. juni]] [[1630]] vart det gjeve fritt leide til alle portugisarjødar som ville busette seg der.

=== Trøndelag ===
Gruvene ved [[Innset bergverk]] og [[Løkken verk]] var i [[Henrik Müller]] sitt eige frå [[1657]] av, og han hadde den portugisarjødiske [[Manuel Teixeira]] som hovudhandelspartner mot den europeiske marknaden. Manuel Teixeira overlét stort sett [[kopar]]handelen med Henrik Müller til sonen [[Samuel Teixeira]]. Da Müller fekk økonomiske problem i [[1680-åra]], fekk Manuel Teixeira part i Løkken og Innset bergverk, og i 1691 vart heile Müller sin part pantsett til Texeira. Teixeira tilsette først [[Humfred Bryghmann]] som forretningsførar, og deretter [[Magnus Gabriel]]. Gabriel viste seg å vera svært prosessglad og gjekk konkurs sjølv. Teixeira overlét så forretningsførselen til [[Jens Hansen Kollin]] fram til familien trekte seg ut av den norske marknaden i [[1703]].<ref>{{Katz 1981}}, s. 33&nbsp;ff.</ref>

=== Bergen ===
[[Henrik Wergeland]] skriv: ''“(...) af en Politianordning fra [[1710]]<ref>{{Bergen Politi 1710}}</ref> sees det, at der var Jøder, som dengang havde Lov til at ‘opholde sig, bo og bygge’ i [[Bergen]], saa Ordet ‘fremdeles’ i Gl. § 2 sidste Passus er uden Hjemmel og denne det første positive Lovbud, som udelukker Jøderne fra Norge.”''<ref>Henrik Wergeland: Samlede Skrifter IV. Avhandlinger, Opplysningsskrifter. 3. bind: 1839&ndash;1842. Tydske Sofismer, Del 3 (d.IV,b.3,s.287)</ref>

== Fotnotar ==
{{reflist|1}}

== Lenkjer ==
* [http://safon.org/nn/index.php/Portugisarj%C3%B8dar «Portugisarjødar»] på Safon.org - utdjupande stoff om portugisarjødisk religion og kultur

{{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}}

[[kategori:jøder]]