Vis kilden til Pitesamisk

{{Forside|Pitesamisk historie og kultur}}
<onlyinclude>{{thumb|BU200907 103 Arjepluovve.jpg|Tospråklig vegskilt ved Árjepluovve (pite- og lulesamisk) / Arjeplog (svensk) i [[Arjeplogs kommun]] i [[Norrbottens län]] i Sverige.|Bjørn Utne|2008}}
'''[[Pitesamisk]]''' (pites. ''bidumsámegiella''; [[lulesamisk]] ''bihtánsámegiella, bihtámasámegiella''; [[nordsamisk]] ''biđonsámegiella''), òg tildels kjent under namnet ''arjeplogssamiska'' i Sverige, er eit [[samiske språk|samisk språk]] med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av [[pitesamar]] i [[Salten|Sør-Salten]], [[Rana kommune|Rana]] og tilgrensande strøk i [[Sverige]] austover til [[Arjeplog]] og, i mindre grad, [[Arvidsjaur]]. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen [[lulesamisk]] i nord, og desse to blir ofte gruppert saman &mdash; enten som «vestsamisk»<noinclude><ref>{{Lagercrantz 1941}}</ref></noinclude> eller som dialektar av lulesamisk. Den sørlige naboen [[umesamisk]] ligg derimot nærmare [[sørsamisk]], og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk blir rekna som utdøydd som morsmål i [[Noreg]] og er sterkt truga i Sverige.<noinclude><ref>Per mars 2010 kjenner vi til 25 personar i Sverige som snakkar pitesamisk, og den yngste av dei er i trettiårsalderen. (Munnlig opplysning frå [[Joshua Wilbur]].)</ref></noinclude> </onlyinclude>

== Grammatikk ==
{{utdjupande artikkel|Pitesamisk grammatikk}}
Innafor '''lydlæra''' liknar pitesamisk på andre samiske språk i det at forskjellen på fonetisk stemtheit mellom «stemte» og «ustemte» konsonantar i seg sjølv kan vera vanskelig å oppfatte for mange. Forskjellen kjem vel så mykje til uttrykk i pre- og post-aspirasjon og i bruk av eventuelle glidevokalar. Den dynamiske trykket ligg generelt på første stavinga i ordet. Vokal- og konsonantlengda har ein tendens til å vera omvendt proporsjonal i ulike grammatiske former av same ordet &mdash; såkalla [[stadieveksling]]. Tilsvarande vil vokalen (diftongen) i første stavinga ofte variere artikulasjonsstad etter vokalen i neste stavinga, eller såkalla [[omlyd]]. I '''formlæra''' ber pitesamisk preg av ein rikdom av former, i og med at det finst ni grammatiske kasus i substantiva og pronomena; og verba blir bøygd i tre personar, tre tal, fire tider og fem modi. I '''setningslæra''' kan vi legge merke til at setningsstrukturen SOV (subjekt&ndash;objekt&ndash;verb) framleis er relativt vanlig, og på same måten som elles i samiske språk og i bl.a. [[trønder]] og [[nordnorske dialektar]] får vi ikkje subjekt&ndash;verbal-reversering i samband med spørjeord: ''Mav biena bårrá?'' (‘Kva hunden et?’). 

[[image:Lulesamiske og pitesamiske omraade i Nordland.jpg|thumb|right|Kart over [[Nordland fylke]] med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og [[lulesamisk]] (raudt).]]

== Språkhistorie ==

=== Skriftspråk ===

==== 1738: Pehr Fjellström gjev ut ''Svebelii Cateches'' i samisk omsetting ====
I [[Silbojokks församling]], det eine av dei to kyrkjesokna for arbeidarane i [[Nasafjälls silververk]], vart Pehr Fjellström ([[1697]]&ndash;[[1764]]) fødd av ''[[kyrkoherde]]'' Per Noræus Fjellström og Agatha Læstadia. Det var trulig under oppveksten her at Pehr vart kjent med den forma av samisk som han kalla ''dialectus borealior'' &mdash; svarande til pitesamisk. I [[1718]] vart han oppnemnt til skulemeister ved [[Skytteanska skolan]], eller «Lappskolan», i [[Lycksele]] og i [[1739]] til ''kyrkoherde'' i [[Lycksele församling]] i [[Lycksele lappmark]], som tradisjonelt hører til det [[umesamisk]]e språkområdet, eller Fjellströms ''dialectus australior''. I 1738 fikk han utgjeve boka ''Olai Swebelii A. Ups. Förklaring öfwer Lutheri Lilla Catechismum, steld genom spörsmåhl och swar : then lappska ungdomen til tienst och befordran i christendomens kunskap'' i si eiga omsetting til samisk. [[Knut Bergsland]] karakteriserer språket i denne boka som nærmare til pitesamisk, medan alle dei seinare bøkene Fjellström skreiv eller omsette er skrivne på normalisert ume-/sørsamisk.

==== 1891: Halász Ignácz på feltarbeid i Saltdalen ====
Frå 1880-åra til tidlig i 1890-åra reiste den ungarsk-jødiske forskaren [[Halász Ignácz]] (el. Ignaz Fischer, 1855–1901) kring i Midt- og Nord-Skandinavia på feltarbeid. I det pitesamiske området gjorde han feltarbeid i [[Saltdal kommune|Saltdalen]] i [[1891]], blant samar som hørte til i [[Arjeplogs församling]] av [[Pite lappmark]].<ref>''“E szótár első sorban azon szövegekhez való, melyeket 1891-ben a svédországi Pite lappmark arjepluogi egyház kerületéből való lappoktól gyűjtöttem a norvég Saltdalen-ban.”'' ({{Halász 1896}})</ref> Tekstane kom ut i boka ''Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből'', som kom ut i Budapest i 1893. I 1896 følgte han opp arbeidet med ein kortfatta grammatikk og ei ordbok.

I arbeidet til Halász ser vi enkelte [[morfologi (lingvistikk)|morfologiske]] særtrekk som minner om [[umesamisk]]. Dette inkluderer variasjon mellom ''-v'' og ''-b'' i akkusativ eintal og i 1. person av verb der vår tids pitesamisk og lulesamisk har ''-v''; variasjon mellom ''-n'' og ''-'' i genitiv eintal der vår tids pite- og lulesamisk har nasalbortfall; og variasjon mellom ''-sne'' og ''-n'' der vår tids pite- og lulesamisk har ''-n''.

==== 1920-åra: Lagercrantz på feltarbeid i Beiarn ====
{{thumb|Cours de physique de l ecole Polytechnique - ed 2 vol 2 1868 p509 - phonautograph.jpg|Illustrasjon av ein fonautograf frå 1860-åra frå ''Cours de physique de l’ecole Polytechnique'' (1868).}}
I 1921 skulle den finlandssvenske forskaren [[Eliel Lagercrantz]] reise til [[Arjeplog]] för å gjera feltarbeid på pitesamisk. Han var på veg opp [[Saltdalen]], men laut snu føre [[Junkerdalen]] på grunn av dårlig vêr, så det vart til at han fór uti [[Beiarn]] i staden. Der oppheldt han seg frå februar til april, og han intervjua fleire pitesamar med bakgrunn frå Arjeplog der. Arbeidet inkluderte nedskriving av ordforråd, setningar og lengre tekstar; og i tillegg gjorde han [[instrumentell fonetikk|instrumentelle]] registreringar med ein [[fonautograf]]. Arbeidet, som vart finansiert av [[Helsingfors Universitet]], [[Finsk-ugriska sällskapet]] og [[Alfred Kordelins kulturfond]], resulterte i boka ''Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog'' (365 s.; Helsinki 1926); og seinare vart meir av materialet presentert i kapitlet «Gebirgsdialekt in Arjeplog» (ca 7 s.) i ''Synopsis des Lappischen'' (Oslo 1941). Eliel Lagercrantz etablerte omgrepet [[vestsamisk]] som fellesterm for dei pite- og lulesamiske dialektane.

==== 1943: Israel Ruong leverer doktorgradsavhandling med utgangspunkt i pitesamisk ====
Somrane [[1937]], [[1938]] og [[1939]] reiste [[Israel Ruong]], som sjølv var pitesame, kring i [[Arjeplogs församling]] på feltarbeid. Etter oppfordring frå rettleiaren sin ved [[Uppsala universitet]], prof. [[Björn Collinder]], hadde han eigentlig tenkt å skrive ein pitesamisk grammatikk, men prosjektet viste seg å vera for tidkrevande, så han konsentrerte seg om verbavleiing. I [[1943]] leverte han doktoravhandlinga ''Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen''.

==== 2000-åra: Revitalisering og syn på rettskrivinga ====
{{thumb|16365cr pitesamisk.jpg|Tre personar som arbeider for dokumentasjon og revitalisering av det pitesamiske språket: bloggaren ''Peter Steggo'', ordboksprosjektleiaren ''Nils-Henrik Bengtsson'' og heimelspersonen ''Elsy Rankvist''.|Olve Utne, Bodø 2010}}
Frå 2000-åra av har det vokse fram eit ønske om å etablere eit skriftspråk for pitesamisk. Det finst fleire syn på kva som er den beste vegen å gå. Innafor det [[lulesamisk]]e miljøet finst det skepsis mot å etablere eit eige pitesamisk skriftspråk; dei som er skeptiske meiner at pitesamisk er ein underdialekt av lulesamisk og at ei samling om det lulesamiske skriftspråket er nødvendig for å sikre eit større brukarmiljø. Andre att, inkludert bloggaren [[Peter Steggo]], meiner at pitesamisk er distinkt som språk og fortener eit eige skriftspråk, men at dette skriftspråket bør leggast så nærme lulesamisk rettskriving som det er mulig utan å gå på akkord med pitesamisk lydstruktur og formlære. Eit tredje syn finst i gruppa som arbeider med ei pitesamisk ordbok: Dei meiner at skriftspråket bør reflektere pitesamisk uttale i mest mulig presis grad, og de markerer for eksempel den fonetiske vektlegginga av det første elementet i grad-III-konsonantgruppor med dobbeltskriving av første konsonant (kkt, vvl) i mange fall der lulesamisk har dobbeltskriving av andre konsonant (ktt, vll).

==== 2003: Buvdda eller Bådåddjo? ====
Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da [[Sametinget]] foreslo för [[Bodø kommune]] at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, ''Bådåddjo'',<ref>Skrivemåten ''Bådåddjo'' varierer elles med ''Bodåddjo'', ''Bododdjo'' og ''Bodöddjo/Bodøddjo'' i lulesamisk. I tillegg blir namnet ofte feilskrive som ''Båddådjo'' i ikkje-samiske samenhengar.</ref> som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten ''[[Salto bihtesamiid searvi]]'' påpekte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammelt pitesamisk område &mdash; i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske ''Buvdda'', som forøvrig òg betyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.<ref>[http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/nordland/1.92116 «Strid om samisk navn»], NRK Nordland, publ. 20.10.2003</ref>

==== 2007: Pitesamisk blogg ====
Den 16. januar 2007 la [[Peter Steggo]] ut de første to bloggpostane på den pitesamiske bloggen sin, [http://arbbe.blogspot.com/ Muv árbbe]. Fram til november 2008 la han ut alt i alt 22 postar &mdash; pitesamiske tekstar med eit utval av ordforklaringar.

==== Grammatikkarbeidet, ordboksarbeidet og rettskrivinga ====
Utetter 2000-åra begynte det å skje mykje med pitesamisk språkarbeid. Ein ordbokskomité kom godt i gang med innsamling av ord i Arjeplogsområdet; [[Joshua Wilbur]] arbeidde med dokumentasjon av pitesamisk med hjelp av lyd- og videoopptak i samband med doktorgradsavhandlinga si, som munna ut i ei avhandling om pitesamisk grammatikk i 2013; ortografien vart fastsett i samarbeid mellom Joshua Wilbur og ordbokskomitéen; [[Ann-Charlott Sjaggo]] gav ut ein kontrastiv pite- og lulesamisk grammatikk i 2015; og ordboka vart utgjeven i 2016. Ortografien er føreslegen som offisiell ortografi for pitesamisk og per sommaren 2017 venta ein på at han skulle bli godkjent i Norge og Sverige. Mange i det pitesamiske miljøet har vore utolmodige og håpa at ortografien skulle bli offisiell i tide for den annonserte plasseringa av samiskspråklige skilt bl.a. i pitesamisk område.

==== Offisiell ortografi ====
{{thumb|C35853 den pitesamiske ortografien er underskriven.jpg|Den første offisielle rettskrivinga for pitesamisk vart underskriven den [[20. august]] [[2019]] på [[Silvermuseet]] i '''[[Arjeplog]]'''. Her ser vi, frå venstre mot høgre, komitemedlemmane Inger Fjällås, Bruce Morén-Duollja, Ann-Charlotte Sjaggo, Peter Steggo og [[Ole Henrik Magga]].|Olve Utne|20.08.2019}}
Den 20. august 2019 vart den pitesamiske rettskrivinga offisielt underskriven, og språket har frå den dagen av status som eit av dei samiske skriftspråka. Det er i desember 2019 framleis ikkje innarbeidd i Opplæringslova § 6-1, der samisk framleis er definert som «nordsamisk, sørsamisk eller lulesamisk».<ref>[https://lovdata.no/dokument/NL/lov/1998-07-17-61/ Opplæringslova]</ref> og Forskrift for stadnamn §4: «Skrivemåten skal følgje gjeldande rettskriving i nordsamisk, lulesamisk, skoltesamisk eller sørsamisk.».<ref>[https://lovdata.no/dokument/SF/forskrift/2017-05-23-638 Forskrift om stadnamn]</ref>

== Fotnotar ==
{{reflist}}

== Sjå også ==
* [[pitesamar]]
* [[pitesamiske stadnamn]]
* [[Pitesamisk grammatikk]]

== Bibliografi ==

=== Ordbøker, grammatikkar og språkskildringar ===
* {{Halász 1885}}
* {{Halász 1893}}
* {{Halász 1896}}
* {{Lagercrantz 1926}}
* {{Lagercrantz 1941 V 12}}
* {{Lehtiranta 1992}}
* {{Qvigstad 1928}}
* {{Ruong 1943 Lappische}}
* {{Wilbur 2013}}
** {{Wilbur 2014}}
* {{Wilbur 2016}}
* {{Sjaggo 2015}}

=== Skrifter om pitesamisk kultur med ordtilfang ===
* {{Johansson 1989}}
* {{Rensund 1968}}
* {{Rensund 1982}}
* {{Rensund 1984}}
* {{Rensund 1986}}
* {{Trohaug 2003}}

=== Litteratur på pitesamisk ===
* {{Halász 1893}}
* {{Somby 2020}}

== Lenkjer ==
* [http://www.interregnord.com/sv/beviljade-projekt/sapmi/4-graensloes-utveckling/insamling-av-pitesamiska-ord.aspx Insamling av pitesamiska ord] ved Arjeplogs sameförening
* [http://arbbe.blogspot.com/ Muv árbbe] - blogg på pitesamisk ved Peter Steggo
* [http://saami.uni-freiburg.de/psdp/ Pite Saami Documentation Project (PSDP)]
* [[Joshua Wilbur|Wilbur, Joshua]]: [http://saami.uni-freiburg.de/psdp/stavningsregler/main.php «Pitesamiska stavningsregler»]
* [https://www.facebook.com/groups/bidumbago BidumBágo] - prosjektgruppe for utvikling av ordboks-app for pitesamisk
* [https://quizlet.com/olve_utne/folders/bidumsamegiella-pitesamisk/sets Bidumsámegiella - Pitesamisk] - pitesamisk språklæringsverktøy på Quizlet.com

{{f2}}
[[kategori:samiske språk]]
[[kategori:pitesamisk historie og kultur]]

[[kategori:Norrbottens län]]
[[kategori:Saltdal kommune]]
[[kategori:Fauske kommune]]
[[kategori:Bodø kommune]]
[[kategori:Beiarn kommune]]
[[kategori:Gildeskål kommune]]
[[kategori:Meløy kommune]]
[[kategori:Rana kommune]]
[[kategori:Nordland fylke]]
[[kategori:Saltfjellet]]
[[kategori:Salten]]
[[kategori:Sverige]]
{{ikke koord}}
{{nn}}