Anders Hovden og Toten: Forskjell mellom sideversjoner

== Flyttelasset ==

{{thumb|Toten prestegard.jpg|Toten prestegard i 1919, året før Hovden-familien kom dit.|[[Anders Beer Wilse]]}}

Det hadde ikkje vorti teki vel imot da totningane fekk høyre at kongen i statsråd hadde utnemnt den frilynte teologen, målmannen og [[Sunnmøre|sunnmøringen]] Anders Hovden til sokneprest på Østre Toten. Det går ennå fråsegn om brevet som vart sendt frå Toten åt Melhus rett føre jul i 1919. Det lyder slik:  

== Sjølvbiografi og dagbok ==

Korleis gjekk det så med denne beitframme merkesmannen i møtet med den austlandske flatbygda? Vi veit ein del om det. For det fyrste har Anders Hovden fortalt om totentida si i sjølvbiografien, ''Attersyn''. Den skreiv han på prestegarden på Toten vinteren 1925-26, etter at han hadde vorti ferdig med ''Nynorsk Salmebok''. I 1943 skreiv han eit tillegg til denne sjølvbiografien. For det andre har sonen hans, Øystein Hovden, gitt ut to bøker om far sin, der han fortel om totentida. Og i 2002 kom det ut ein hovdenbiografi der det sjølvsagt òg er fortalt om Hovden og Toten. Ser vi på desse trykte kjeldene, finn vi eit rett idyllisk bilde av ein prest som vart glad i bygda og folket der, og ei bygd som vart glad i presten sin.  

== Hovden og «storbøndene» ==

Vi startar med å sjå på forhaldet til ei samfunnsklasse på Toten som Hovden hadde mykje omgang med, dei han gjennomført kaller storbøndene. «[Han lika] å koma saman med folk, bli kjend med deim og – sålangt tid og krefter rokk – gjerne vera saman med deim i lyd og lag – ved samver, snart i sorg og snart i glede», seier Øystein Hovden.  I dagbøkene fortel Hovden om store lag han har vori i. Han legg detaljert ut om maten, drikkevarene som vart servert, pjoltringa og dansinga. Han er i dåpslag, konfirmasjon, bryllaup og gravferd, på den eine garden etter den andre. Det fyrste laget han skriv om er eit 70-årslag på [[Hammastad (Vestbygda)|Hammastad]] i [[Vestbygda (Østre Toten)|Vestbygda]] 3. februar 1924:  

Meir skreiv han ikkje om 70-årslaget på Hammastad.

Skal vi tru på dagboknotatane åt presten, var det «storbøndene» han gjekk i lag hos som hadde skulda for det meste av det som var skakt i samfunnet. Kva med dei totningane som ikkje var storbønder? Ingen tør mukke mot storbøndene, det er dei som rår, skriv Hovden i dagboka. Etter eit skolestyremøte i 1928, der det vart vedteki å ta bort sideformene i bokmålet i folkeskolen, kjem denne erklæringa: «Lærarane er rædde og torer kje hevda seg mot storbønderne. (…) Eg las deim teksti, men det hadde ingen verknad». Nokre dagar seinare skriv han: «Storbønderne hev kanskje imot meg no, etter at eg i skulestyremøtet sist uppmoda lærarane aa ikkje gaa krøkja seg for storbønderne, men vera seg sjølve og hævda seg. [[Ole Aass|Ordførar Aas]] tok til motmæle mot desse ordi mine.»

Det er storbøndene som har skulda for nedgangstidene sist på 20-talet, berre dei. Ja, og så banksjefen da, som får nokre livlege karakteristikkar hengt på seg. Storbøndene har jobba, festa og kausjonert. Det er storbøndene, som han held fram med å gå i lag hos, som er syndarane, og når den eine etter den andre får akkord og blir kvitt storparten av gjelda, men beheld garden, blir han riktig ilsk. Han viser inga forståing for at den store verdioppskrivinga av gjelda som kroneoppskrivinga, paripolitikken, på 1920-talet førte til, var den viktigaste årsaka til at mange gardbrukarar fekk store økonomiske problem. Nei, storbønder hadde han ikkje mykje til overs for når han sat for seg sjølv og skreiv i dagboka. I 1924 var han på stemne i [[Austmannalaget]] på [[Nes på Hedmarken|Nes]]. Han budde hos statsråd Mellbye på [[Grefsheim]], var i «gild middag» og hadde det storveges. Da den same Mellbye bad Anders Hovden om å koma og lesa opp den prologen han hadde skrivi til årsmøtet [[Norges Bondelag]] skulle ha i [[Molde]] i 1927, var svaret tvert nei. «Nei! Eg soknar til det radikale vinstre og til smaabrukarane. Det skal kje sjaa ut soleis at eg er bondelagsmann», skriv han i dagboka. Så sit han i staden på prestegarden på Toten og er redd for at dei skal hoppe over ei og anna linja når dei les opp prologen. For prologen hans er som eit program for radikale venstre, skriv han. Seinare vart han beden om å tala på eit pedagogikkurs på [[Norges landbrukshøgskole|landbrukshøgskolen på Ås]]. Da sa han òg nei, for han ville ikkje at det skulle sjå ut som han heldt seg saman med «dei store». Men på Toten gjekk han i storgardslag og åt og drakk godt. Det siste var ei gravferd på [[Sukkestad]] 17. april 1931, 13 dagar før han slutta som prest. Som vanleg skriv han i dagboka at han helst ikkje ville gå, men Ole Sukkestad var ein gild storbonde. Og så skriv han i dagboka etterpå: «150 gjester, og mange matrettar og drikkeslag enn ved kongsbord. Folk barneglade og læande. Mot meg er alle vensame, dei tek seg nær av, at eg skal reisa. Ja, det er vondt aa fara herifraa prestegard og folk!»

== Med hesteskyss ==

Østre Toten var eit arbeidsamt soknekall. Det var mange folk å vera sjelesørgjar for og lange reiser med hest, til annekskyrkjene og i soknebod. Hovden brukte hest, heile si totentid. Historia om sølvbryllaupsgåva som totningane gav til Anders og Kari Hovden 5. mars 1922, to år etter dei kom åt bygda, er velkjend. Eg tek henne likevel med, slik Øystein Hovden skreiv henne ned i 1970:

== Tidend og landskyld ==

Inntekta åt presten var eit kapittel for seg. Hovden skriv mykje om inntekta si – og om utgiftene. Han synest heile tida at det kjem for lite inn og går for mykje ut. Presten hadde tre hovudinntektskjelder. For det fyrste hadde han ei fast statsløn. For det andre hadde han inntekta av prestegarden. Hovden forpakta bort garden og forpaktaren betalte forpaktingsavgift til presten. Så var det òg att restar av det eldgamle skattesystemet frå 1100-talet. Tienda hadde vorti gjort om til ei fast avgift i 1801. I 1918 vart kyrkjedelen og kongedelen av tienda tekne bort, men prestetidenda stod ved lag heilt til 1939. Prestetidenda var ei avgift som var lagt på kvar gard. Det var berre gardbrukarane som betalde tidend.  Likeeins var det med restane av ei anna avgift som kvilte på somme gardar, landskylda.  Lensmannen skulle krevja inn både tidend og landskyld frå gardbrukarane og betale vidare til presten. I kall der inntektene av prestegard og tidend var store, vart presten pålagd å betale ein del vidare til eit geistleg lønsfond. Presten på Østre Toten vart òg trekt ei årleg avgift som skulle gå til vedlikehald av husa på prestegarden. Han laut sjølv koste skjema til attestar, alt kontorhald, reise og vikarutgifter. Hovden avreagerte ved å skrive i dagboka når han tapte pengar på at forpaktaren gjekk konkurs og lensmannen ikkje fekk inn all tidenda og landskylda.

== Stundom var bygdene bjarte ==

I dagboka fortel han om mishandla kjerringar som kjem åt presten og vil skiljast frå mannen sin, og om ungdommen som ikkje tenkjer på anna enn fyll. Ungdommen på Toten var det forresten uråd for han å få tak på. «Eg kjende meg ukjend og framand mellom denne ungdomen», skreiv han etter ein [[17. mai]]fest i [[Festiviteten (Østre Toten)|Festiviteten]] i 1927 der han hadde tala og eit par gutar hadde vori fulle alt ved 8-tida om kvelden.  

«Dei hev eit sterkt og godt mål på Toten, ekte norsk. Men det er det mange av dei som ikkje veit eller vil vita», skriv Hovden i sjølvbiografien sin.  Han fortel òg om korleis det gjekk da han, [[Olaus Islandsmoen]] og Olav Moe ville starte mållag på Toten. Det var i 1920, like etter at Hovden hadde komi åt bygda. «Me leigde Festiviteten for kr 90, lyste til foredrag av Islandsmoen, Hovden og spel av Olav Moe. Det elektriske ljoset lyste festleg – der kom 2 – tvo – menneskje. Me ”agerande” gjekk der med millionærhaldning og breidde oss, me heldt foredrag og konsert for oss sjølve og hadde det utruleg kjækt i dette nasjonale Sahara».

«Dei braakar og skriv um meg til bisp i Nidaros – eg som er 68 aar! Er dei galne?» – skreiv han på etterjulsvinteren i 1928. Det var fyrst og fremst dei frilynte ungdomslaga og venstreavisene som ville ha Hovden til biskop. Da han ikkje vart utnemnd, skreiv han i dagboka: «Eg er vel tilfreds med å sitja her i det nasjonale Sahara og preika for tome benkjer.» Sjølv i denne ørkenen fanst det oasar. Ungdomslaget Totningen og Småbruksskolen med den gilde Tollersrud, som storbøndene reint vil tyne, er slike oasar. Og ein 76 år gammal [[Totenvika|vikværing]] som hadde gått på folkehøgskole i ungdommen «var meg eit fund i den nasjonale øydemarki». Når han er i godlag, kan han sjå ut over bygda og seia: «No ligg fager raudleg glans yver bygdi og Skreia. Jau, det er ei storfin bygd!» Etter eit vellykka sanitetsmøte på [[Skreia]] skriv han: «Det er eit vent folkeferd her, og livsglade. Baade kona mi og eg likte oss godt i laget.» I dagboknotata er det ikkje langt mellom formuleringar som denne: «Folket her er livlege og venlege, og dei er glade i prest og kyrkja.» På 64-årsdagen sin skriv han blid og fornøgd: «Her sit eg som velvyrd prest i ei storstill bygd, paa ein herregard aa kalla, og eig livemaaten». I slike stunder kunne han skrive det som vart byrjinga på [[Totensongen]]:

== «Dei dansa og hadde gaman»==

Anders Hovden var glad i dans og var glad i å sjå at ungdommen hadde det morosamt. Men det kunne bli vel mykje dansing òg. Den 6. februar 1927 hadde han vori på fest på [[Østre Toten middelskole|middelskolen]]: «Ikkje songbøker med og ingen song hjaa denne ungdom. Dansen et upp alle andre og edlare hugmaal. Det nyttar kje faa denne ungdomen vekt. Eg freistar med lesarborni, ja, syngja fær eg dei i alle fall til». Oftast var dansing noko positivt, som da han fortalde om dansemoro i prestegarden 2. nyttårsdag 1925: Den 3/1 preika eg i Nordliakapellet. «Det var so vidt sledeføre. Men kvelden fyreåt heime hadde me gilde for ungdom hjaa meg i prestegarden. Der var ca 30. Dei dansa til kl 2 natt og hadde gaman.» Øystein Hovden har fortalt dette om livet i prestegarden:

«Ei tallaus mengd gjester, kjende og mindre kjende menn i politikk og kulturliv, både unge og eldre, vitja oss òg framigjennom åra. Det var såleis stundom eit yrande liv i heimen vår. (…)  Stor familie som vi var, hadde vi det elles stadig – serleg da i feriene – festleg og livleg heime. Om kveldane samlast vi gjerne i eit daglegrom som far kalla ”Båsen” – fordi det låg på skuggesida, mot nord. Mor spela piano. Norske folkemelodiar. Songar og salmar – og dansar, serleg reinlendarar, som far var så glad i. Jau, det var liv! Vi song med og dansa ofte til. Og far sjølv i stua? Ja, hadde han site i intenst arbeid heile dagen, som han tidt gjorde, kom han gjerne ned til oss på kjøkkenet eller i ”Båsen” om kveldane – og da vart det som oftast ”gymnastikk”. ”Kom no, Kari. Danse, danse dokka mi! No skal me ha ein reinlender!” Og dermed barst det i veg, så tollekniven hans sveiva og golvåsane svinga under vekta av eit dansande prestepar, som vog sine 200 kg og vel så det. Vi unge tykte det stod herleg til. ”Det er slik ein god gymnastikk i dette å dansa reinlender”, pla han seia.»

«Ø. Toten var i 20-åra – kanskje meir enn i dag – eit uvanleg kravfullt og strevsamt prestegjeld», seier Øystein Hovden, «[[Balke kirke|Balke]] høyrde jo òg med til soknekallet den gongen. Eg minnest kor ofte den stille tanken streifa oss der heime, når vi såg korleis far dreiv på. I grunnen er det eit under at han i den alder han da var, verkeleg kunde makta alle dei mange krav og oppgåver som møtte han – utan å gå trøytt. Det var reint eventyrleg, tykte vi».  

== Eitt år ekstra på Toten ==

Ei arbeidssam prestegjerning gjekk mot slutten. Hovden skriv ofte i dagboka si at nå er det ikkje lenge att til pensjonsalderen, og da vil han slutte, om han ikkje døyr føre den tida da. Kvar skulle Kari og han og borna gjera av seg når dei flytte frå prestegarden? Alt i 1926 har dei tala om dette: «Det er berre 3 ½ aar til aldersgrensa, 70 aar, og daa vil eg slutta (um eg liver saa lenge!) Men kvar skal me bu? Kari og eg kann aldri verte samde um det. Eg vilde helst vest og ho aust. Eg freistar spara pengar til hus». I 1929 tok dei til å sjå seg om etter hus. Dei var i [[Asker kommune|Asker]] og i [[Bærum kommune|Bærum]] og fleire turar til [[Oslo]]. Det vart ikkje noko kjøp. Utpå haustparten i 1929 har det nok dregi etter med han Anders at det ikkje hadde vori så dumt å bli i stillinga eit år ekstra. «Folk flest her er sers glade i meg og vil gjerne eg skal vera», skriv han i dagboka, «men eg vil helst slutta, jamvel um eg vart beden um aa staa eitt år.»

== Avskil med Toten ==

Den 3. desember 1930 sende han avskilssøknad. «Det er reint rart. Ein daarleg prest hev eg vore. Men eg trur, vil gjerne tru paa Gud og Frelsaren». Den 12. desember høyrde han i radioen at regjeringa hadde innvilga avskilssøknaden. «Det skal verta gildt å verta fri, fri!» utbryt han i dagboka. Dagen etter hadde ungdomslaget Totningen «Hovdenkveld». «Gjev eg slapp aa vera tilstae!» skriv han i dagboka. «Eg skjemmast. Her paa Toten hev eg kje fenge tak i ungdomen.» Og så skulle dei spela «dette fillestykket mitt Elskhug og giftarmaal». Men, da han hadde vori på kvelden, var alt berre solskin att:  

   

Professor og kringkastingssjef [[Olav Midttun]] samanlikna Anders Hovden med [[Petter Dass]]: «Det stod mest som eit stormver kring han, det laga seg segner og legender om han, hans tale og åtferd.»

== Litteratur ==

*Engeset, J.K. 2002, ''Anders Hovden. Diktarprest og folketalar'', Samlaget, Oslo.

*Fladby, R., S. Imsen og H. Winge (red), 1975, ''Norsk historisk leksikon'', Cappelen, Oslo.

*Hovden, Ø. 1972, ''Anders Hovden i kvardagslaget'', Rune Forlag, Trondheim.

*Kolsrud, O. (red), 1937, ''Nidaros og Stiklestad. Olavs-jubileet 1930. Minneskrift'', Steenske Forlag, Oslo.

*Øidne, G. 1957, «Litt om motsetninga mellom Austlandet og Vestlandet», i ''[[Syn og Segn]]'', 63. årgangen, Samlaget, Oslo, s. 97-114.

[[Kategori:Prester]]

[[Kategori:1920-åra]]