Veiledere, Administratorer
9 032
redigeringer
ingen redigeringsforklaring
m (Tilbakestilte endring av Kallrustad (samtale · blokker) til siste versjon av Hans P. Hosar) |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| (11 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude> | <onlyinclude>{{thumb høyre|Skjaak nov 2012 Storgrolla 1.jpg|Fele på Uppigard Skjåk. Ho har i følgje tradisjonen tilhøyrt Fel-Jakup. Han kalla ho Storgrolla.|[[Bruker:Hans P. Hosar|Hans P. Hosar]] (2012)}} | ||
'''[[Fel-Jakup]]''', Jakob Olsen, (fødd i [[Skjåk]] den 2. februar 1821 død same stad den 27. juni 1876) var felespelar, vide kjend i samtid og ettertid. Han blir rekna som ein meisterspelemann på [[flatfele]], med tilsvarande posisjon i folkemusikkhistoria som [[Myllarguten]] på [[hardingfele]]. Fel-Jakup har øvd sterk innverknad på folkemusikken særleg i bygdene rundt Dovreplatået, dvs. i [[Nord-Gudbrandsdalen]], [[Møre og Romsdal]], delar av [[Sør-Trøndelag]] og i [[Nord-Østerdal|Nord-Østerdalen]]. Han var mykje etterspurd som musikar ved bryllaup og andre festlege høve, på auksjonar og marknader, ikkje minst på [[Romsdalsmartnan]]. | |||
Om ein ser bort frå den unike musikkgivnaden og spelemannslivet, er Fel-Jakups bakgrunn og livslaup illustrerande for livsvilkåra til bygdeproletariatet på hans trakter og på den tida. Jakup var fødd og oppvaksen under vanskelege tilhøve, og trass tidomtil brukbare spelemannsinntekter, levde han også som vaksen og gift mann heile tida i tronge kår som husmann i [[Skjåk Almenning|ålmenninga i Skjåk]].</onlyinclude> | Om ein ser bort frå den unike musikkgivnaden og spelemannslivet, er Fel-Jakups bakgrunn og livslaup illustrerande for livsvilkåra til bygdeproletariatet på hans trakter og på den tida. Jakup var fødd og oppvaksen under vanskelege tilhøve, og trass tidomtil brukbare spelemannsinntekter, levde han også som vaksen og gift mann heile tida i tronge kår som husmann i [[Skjåk Almenning|ålmenninga i Skjåk]].</onlyinclude> | ||
== Mange namn == | == Mange namn == | ||
{{thumb høyre|Fel-Jakup stugu 2009.jpg|<small>Fel-Jakup-stugu nær Felodden i Nordberg i Skjåk kommune. Huset vart flytta og restaurert av Skjåk historielag i 1957. Det er historielaget som eig huset. Bautaen vart reist ved hundreårsjubileet i | {{thumb høyre|Fel-Jakup stugu 2009.jpg|<small>Fel-Jakup-stugu nær Felodden i Nordberg i Skjåk kommune. Huset vart flytta og restaurert av Skjåk historielag i 1957. Det er historielaget som eig huset. Bautaen vart reist ved hundreårsjubileet som vart feira eit år på etterskot i 1922.</small>|Hans P. Hosar}} | ||
Døypenamnet til Fel-Jakup er ''Jacob Olsen''. <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20070603510142.jpg Dåpsinnførsla for Jakob Olsen i kyrkjeboka]</ref> Men han er kjend under mange tilnamn. Fel-Jakup er det absolutt mest brukte namnet i heimbygda i ettertid. Truleg var det også utbreidd i hans eiga samtid. På den tida Fel-Jakup voks opp, tilhøyrde Skjåk [[Lom |Lom prestegjeld]] og herad. I andre bygder fekk Jakup derfor namnet ''Jakob Lom'' eller ''Loms-Jakob''. Ein eldre dialektvariant av det siste er ''Lø-Jakob'' (ein lø = ein lomver). På Vestlandet vart han gjerne kalla ''Døl-guten''. ''Fel-guten'' festa seg ved han som ungdom i lokalmiljøet. I oppveksten vart han også omtala som ''Sigrid-Marit-guten'' etter mor si, ei nemning han også sjølv skal ha likt å bruke når han var i ei viss sinnsstemning. | Døypenamnet til Fel-Jakup er ''Jacob Olsen''. <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20070603510142.jpg Dåpsinnførsla for Jakob Olsen i kyrkjeboka]</ref> Men han er kjend under mange tilnamn. Fel-Jakup er det absolutt mest brukte namnet i heimbygda i ettertid. Truleg var det også utbreidd i hans eiga samtid. På den tida Fel-Jakup voks opp, tilhøyrde Skjåk [[Lom |Lom prestegjeld]] og herad. I andre bygder fekk Jakup derfor namnet ''Jakob Lom'' eller ''Loms-Jakob''. Ein eldre dialektvariant av det siste er ''Lø-Jakob'' (ein lø = ein lomver). På Vestlandet vart han gjerne kalla ''Døl-guten''. ''Fel-guten'' festa seg ved han som ungdom i lokalmiljøet. I oppveksten vart han også omtala som ''Sigrid-Marit-guten'' etter mor si, ei nemning han også sjølv skal ha likt å bruke når han var i ei viss sinnsstemning. | ||
| Linje 55: | Linje 56: | ||
== Fattigdom og brennevin == | == Fattigdom og brennevin == | ||
{{thumb høyre|Fel-Jakup-stugu Kluften.jpg|<small>Fel-Jakup-stugu før ho vart fløtt og restaurert. Biletet kan vere teke i samband med hundreårsjubileet i | {{thumb høyre|Fel-Jakup-stugu Kluften.jpg|<small>Fel-Jakup-stugu før ho vart fløtt og restaurert. Biletet kan vere teke i samband med hundreårsjubileet i 1922.</small>|Pål Kluften}} | ||
Familien skal ha greidd å fø ei ku på fôr som var innhenta i ålmenninga. Det stemmer med jordbruksoppgåvene i folketeljinga 1875, og der framgår det at dei også har litt utsånad. Jakup blir der rubrisert som «Jorddyrker og Spillemand». | Familien skal ha greidd å fø ei ku på fôr som var innhenta i ålmenninga. Det stemmer med jordbruksoppgåvene i folketeljinga 1875, og der framgår det at dei også har litt utsånad. Jakup blir der rubrisert som «Jorddyrker og Spillemand». | ||
| Linje 73: | Linje 74: | ||
Organist Olsen i Molde skal elles ha gjeve Jakup tilbod om musikkundervisning, men som det ikkje vart noko av.<ref>Kleiven, I. 1915 side 346-347.</ref> Det er likevel ting som tyder på på at Fel-Jakup faktisk har fått litt formell skolering. Eit truverdig vitneprov om dette er O. Løkre, som i boka si skriv om eit personleg minne: «Eingong e va hjå ’om på Feloydda, kom ’n fram mæ mange notehefte og synte me, og dein gongen fortalde ’n me at ’n ha havt upplæring i notespeling.» Ivar Kleiven fortel at Jakup fekk tilbod om tilsetjing i bymusikken både i Ålesund og Trondheim.<ref>Kleiven, I. 1915 side 347</ref> Det verserer fleire historier om at Jakup skal ha møtt [[Ole Bull]]. Mellom anna nemner O.Løkre dette, og han kan altså ha høyrt det av Fel-Jakup sjølv.<ref>Løkre, O. 1921 side 61.</ref> Innhaldet i historiene er omtrent det same, at Jakup fyrst baud Bull 10 daler for å få høyre meisterfiolinisten, men at det endte med at det vart Jakup som fekk betalinga. Men tid og stad for hendinga varierer i framstillingane. | Organist Olsen i Molde skal elles ha gjeve Jakup tilbod om musikkundervisning, men som det ikkje vart noko av.<ref>Kleiven, I. 1915 side 346-347.</ref> Det er likevel ting som tyder på på at Fel-Jakup faktisk har fått litt formell skolering. Eit truverdig vitneprov om dette er O. Løkre, som i boka si skriv om eit personleg minne: «Eingong e va hjå ’om på Feloydda, kom ’n fram mæ mange notehefte og synte me, og dein gongen fortalde ’n me at ’n ha havt upplæring i notespeling.» Ivar Kleiven fortel at Jakup fekk tilbod om tilsetjing i bymusikken både i Ålesund og Trondheim.<ref>Kleiven, I. 1915 side 347</ref> Det verserer fleire historier om at Jakup skal ha møtt [[Ole Bull]]. Mellom anna nemner O.Løkre dette, og han kan altså ha høyrt det av Fel-Jakup sjølv.<ref>Løkre, O. 1921 side 61.</ref> Innhaldet i historiene er omtrent det same, at Jakup fyrst baud Bull 10 daler for å få høyre meisterfiolinisten, men at det endte med at det vart Jakup som fekk betalinga. Men tid og stad for hendinga varierer i framstillingane. | ||
Det er ingen tvil om at Fel-Jakup komponerte nye slåttar og modifiserte mange andre. Det er mange slåttar som i tradisjonen blir tilskrive Fel-Jakup, men det ligg i folkemusikkens natur at det vanskeleg let seg prove kven som var fyrste opphavet til eit bestemt stykke. Ole Mørk Sandvik konstaterer at Jakup må ha hatt et «uhyre lager» av alle slag slåttar, og han skriv vidare om dette: | Det er ingen tvil om at Fel-Jakup komponerte nye slåttar og modifiserte mange andre. Det er mange slåttar som i tradisjonen blir tilskrive Fel-Jakup, men det ligg i folkemusikkens natur at det vanskeleg let seg prove kven som var fyrste opphavet til eit bestemt stykke. [[Ole Mørk Sandvik]] konstaterer at Jakup må ha hatt et «uhyre lager» av alle slag slåttar, og han skriv vidare om dette: | ||
:«...den form han gav dem, må ha vært sterkt personlig. Han har nyttet mangt et gammelt motiv og utformet det efter sitt eget hode, så dets indre muligheter kom til sin rett. Og en rekke slåtter som har sitt ophav annensteds, har han gjort "gudbrandsdalske" eller skapt dem om til Jakup-slåtter. De trakter han besøkte, har til gjengjeld fått sine slåtteformer sterkt beriket ved hans repertoar og hans særlige spillemåte. Sannsynligvis lever der Jakup-slåtter i alle bygder fra Østerdal til Trondheim og Sunnmøre. Hvilke av de mange danser eller marsjer med navnet "Jakup Lom", som virkelig er komponert av ham, er efter dette umulig å si.» <ref>Sandvik, O.M. </ref> | :«...den form han gav dem, må ha vært sterkt personlig. Han har nyttet mangt et gammelt motiv og utformet det efter sitt eget hode, så dets indre muligheter kom til sin rett. Og en rekke slåtter som har sitt ophav annensteds, har han gjort "gudbrandsdalske" eller skapt dem om til Jakup-slåtter. De trakter han besøkte, har til gjengjeld fått sine slåtteformer sterkt beriket ved hans repertoar og hans særlige spillemåte. Sannsynligvis lever der Jakup-slåtter i alle bygder fra Østerdal til Trondheim og Sunnmøre. Hvilke av de mange danser eller marsjer med navnet "Jakup Lom", som virkelig er komponert av ham, er efter dette umulig å si.» <ref>Sandvik, O.M. </ref> | ||
| Linje 83: | Linje 84: | ||
Pietistar og puritanarar var forarga over levemåten og såg gjerne felemusikken og alt som følgde med som synd. Spelemannsyrket hadde neppe heller høg status i seg sjølv, iallfall ikkje i den solide bondestanden. O. Løkre skriv: «Spelmainn i slike lag va ikje mykje votta [respektert]. Dæ va hulde for at hain ha simplaste arbeidø nåyn kunde hå i samfunde.» På den andre sida er det fleire tilforlatelege beretningar om at Jakup var ein velsedd gjest i dei strengaste haugianarheimane i Skjåk - i Flekkøy, på Hyrve og på Sygard Ånstad. | Pietistar og puritanarar var forarga over levemåten og såg gjerne felemusikken og alt som følgde med som synd. Spelemannsyrket hadde neppe heller høg status i seg sjølv, iallfall ikkje i den solide bondestanden. O. Løkre skriv: «Spelmainn i slike lag va ikje mykje votta [respektert]. Dæ va hulde for at hain ha simplaste arbeidø nåyn kunde hå i samfunde.» På den andre sida er det fleire tilforlatelege beretningar om at Jakup var ein velsedd gjest i dei strengaste haugianarheimane i Skjåk - i Flekkøy, på Hyrve og på Sygard Ånstad. | ||
Det er ikkje for mykje å seie at heimbygda i ettertid har æra Fel-Jakup stort. I 1922 vart det avduka ein bauta over han nær heimen hans, og det vart arrangert eit stort minnestemne. Diktaren Olav Aukrust var hovudtalar. I følgje avisreferatet meinte Aukrust at landet ikkje hadde hatt skikkeleg kunst på 700 år. Alt sidan har «kunsten vår bore merke etter påvirknad av utanlandsk roten rekarved». Men det ekte bygdenorske som Fel-Jakups kunst representerte, gav enda håp, i følgje diktaren.<ref>Gudbrandsdølen 22. juli 1922.</ref> | Det er ikkje for mykje å seie at heimbygda i ettertid har æra Fel-Jakup stort. I 1922 vart det avduka ein bauta over han nær heimen hans, og det vart arrangert eit stort minnestemne. Diktaren [[Olav Aukrust]] var hovudtalar. I følgje avisreferatet meinte Aukrust at landet ikkje hadde hatt skikkeleg kunst på 700 år. Alt sidan har «kunsten vår bore merke etter påvirknad av utanlandsk roten rekarved». Men det ekte bygdenorske som Fel-Jakups kunst representerte, gav enda håp, i følgje diktaren.<ref>Gudbrandsdølen 22. juli 1922.</ref> | ||
Feiringa av Fel-Jakup i heimbygda kjem i eit historisk-ironisk lys om vi festar oss ved O. Løkres skildring av bortgangen til denne spelemannen: | Feiringa av Fel-Jakup i heimbygda kjem i eit historisk-ironisk lys om vi festar oss ved O. Løkres skildring av bortgangen til denne spelemannen: | ||
| Linje 107: | Linje 108: | ||
== Referansar == | == Referansar == | ||
<references/> | <references/> | ||
==Eksterne lenker== | |||
* {{hbr1-1|pf01038057002908|Fel-Jakup}}. | |||
[[Kategori:Personer]] | [[Kategori:Personer]] | ||
[[Kategori:Skjåk kommune]] | [[Kategori:Skjåk kommune]] | ||
| Linje 115: | Linje 121: | ||
[[Kategori:Dødsfall i 1876]] | [[Kategori:Dødsfall i 1876]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{nn}} | |||