Fel-Jakup: Forskjell mellom sideversjoner

Om ein ser bort frå den unike musikkgivnaden og spelemannslivet, er Fel-Jakups bakgrunn, oppvekst og vaksenliv illustrerande for livsvilkåra til bygdeproletariatet på hans trakter og på den tida. Jakup var fødd og oppvaksen under vanskelege tilhøve, og trass tidomtil brukbare spelemannsinntekter, levde han også heile sitt vaksne liv i tronge kår med familien som husmann i [[Skjåk Almenning|ålmenninga i Skjåk]].</onlyinclude>

Døypenamnet til Fel-Jakup i kyrkjeboka er ''Jacob Olsen''. <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20070603510142.jpg  Dåpsinnførsla for Jakob Olsen i kyrkjeboka]</ref> Men han er kjend under mange tilnamn. Fel-Jakup er det absolutt mest brukte namnet i heimbygda i ettertid. Truleg var det også utbreidd i hans eiga samtid. På den tida Fel-Jakup voks opp, tilhøyrde Skjåk [[Lom |Lom prestegjeld]] og herad. I andre bygder fekk Jakup derfor namnet ''Jakob Lom'' eller ''Loms-Jakob''. Ein eldre dialektvariant av det siste er ''Lø-Jakob'' (ein lø = ein lomver). På Vestlandet vart han gjerne kalla ''Døl-guten''. ''Fel-guten'' festa seg ved han som ungdom i lokalmiljøet. I oppveksten vart han også omtala som ''Sigrid-Marit-guten'' etter mor si, ei nemning han også sjølv skal ha likt å bruke når han var i ei viss sinnsstemning.

[[Bilde:Skjaak Ulen Hjeltar.jpg|thumb|<small>Grenda rundt Marlo i Skjåk hovudsokn. Lengst oppe til høgre er Hjeltartrædet, der Jakup lærte felespel av Gamel-Sjugurd. Husbondsgarden Hjeltar, der Jakup var legdgut, ligg lenger nede, utafor biletet. Lengst oppe til venstre ser vi Ulen, husmannsplassen der far til Jakup budde med familien sin. Foto: H.P.Hosar.</small>]]

Marit hadde iallfall delar av oppveksten sin på Jemnheim, der mor hennar var frå. Mora Sigrid vart tidleg enkje, og på folketeljingstidspunktet bur ho på Jemnheim der bror hennar var brukar. Marit er da 11 år, og har to eldre brør som også bur der.<ref>[http://digitalarkivet.no/cgi-win/webcens.exe?slag=visbase&sidenr=7&filnamn=f18010514&gardpostnr=217&merk=217#ovre Folketeljinga 1801, Jenheim.]</ref>

Marit er ved vigselsinnførsla kalla Marit Jakobsdatter Lien. «Lien» kan ha vore ein av husmannsplassane Harsheimlia eller Flåtålia i Bruheimsgrenda. Ole var innflyttar frå [[Jostedalen]], som i følgje kyrkjeboka «opholder sig på Dasgaardsødegaard». Ivar Kleiven nemner at han var snikkar. I folketeljinga 1865 er Ola føderådsmann på sjølveigarbruket Espedet av Dagsgardsøygarden.<ref>[http://digitalarkivet.arkivverket.no/ft/person/pf01038057002549 Folketeljinga 1865 innførsla for Ola Larsen på Espedet]</ref>

Ivar Kleiven fortel at Marit og Ola fort vart usams, og at dei levde kvar for seg. Da Marit vart gammal, budde ho i fjøset på Nordistun Skamsar. Kleivens opplysningar blir på dette punktet stadfesta i folketeljinga 1865. Der er Ola markert som gift (ikkje enkjemann), medan kona er ikkje registrert i teljinga på same staden. Ei Marit Jacobsdatter i passande alder er derimot oppført som inderst og alminneleg arbeidar nettopp på «Nordre» Skamsar,<ref>[http://digitalarkivet.arkivverket.no/ft/person/pf01038057003414 Folketeljinga 1865, innførsel om Marit Jakobsdatter i ]</ref> ein gard som ligg i same grenda som Jemnheim, Bruheim, Harsheimlia og Flåtålia. I sivilstandrubrikken er ho markert med ein F for «fraskilt». Utan rimeleg tvil må dette vere Sigrid-Marit mor til Fel-Jakup.

Skilsmålet mellom henne og mannen kan kaste eit visst ljos over Kleivens elles noko ublide omtale av henne: Ho var «paa mange maate reint ut eit stort troll. Ho var kveksot og sinnt og o-vøren, difor ha ho vandskeleg for aa komaa se med folk, kvar ho for, og ingen brydde seg um ho hell ha nogo teovers for henne». Dette tykkjest stå i sterk motstrid til kva ein annan lokalhistorikar skriv om henne: «Dæ va ei som ikje gjorde mykjy ståk der ho for, og flittog og uppriktog va ho stødt.»<ref>Løkre, O. 1921 side 60.</ref> Det er Ola Løkre (Ramstad) som skriv dette. Han var fødd i 1846, oppvaksen opp i Bruheimsgrenda og kjende personleg godt til både Fel-Jakup og familien.  

Løkre legg rett nok til omtala si av Sigrid-Marit: «...ho va sagte ikje någå go te syte for båne sine; for øn Jakup vart burtleigda tile...» Det er vel ikkje så sikkert at Sigrid-Marit tykte livet hadde gjeve henne så mykje å vera blid og mild og snill for.

Far til Jakup, Ola Hansen, hadde gifta seg allereie året etter at Jakup var fødd. Kona heitte Marit Arnesdotter (fødd 1802).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20070603510208.jpg Vigselsinnførselen i kyrkjeboka for Lom]</ref> Ola hadde da skifta teneste og heldt til på ein av Bøje-gardane. Om vi har lese rett, er brura oppført i kyrkjeboka som «Hmd. under Skrinde» dvs. husmann. Det må ha vore høgst uvanleg for ei ugift 20 år gammal jente. Husbondsgarden Skrinde ligg like i nærleiken av garden der Ola tente. Under dåpsinnførslene for to av borna deira, i 1829 og 1832,<ref>Skanna kyrkjebøker på Digitalarkivet for Lom prestegjeld. Det har ikkje lykkast å lenke til sidene.</ref> har Ola etternamnet Bøje (Bøye) og er husmann. Det er mogleg at familien seinare slo seg ned på plassen Ulen under Marlo, som dei jamvel kanskje rydda. Eldste våningen i Ulen skal i følgje [[Norske Gardsbruk|Norske gardsbruk]] vere bygt rundt 1850. Ola Hansen blir hjå Ivar Kleiven knytta til Ulen.<ref>Kleiven, I. 1915 side 337.</ref> Og vi finn Marit Arnesdotter som enkje og føderådskone i Ulen hjå sonen og hans familie i folketeljinga 1865.<ref>[http://digitalarkivet.arkivverket.no/ft/bosted_land/bf01038057000667 Folketeljinga 1865 for Ulen]</ref> Faren og stemora til Jakup fekk i alt åtte born saman, som altså vart halvsyskena til Fel-Jakup. Ein av gutane, Hans (i ætteboka omtala som Hans Henrikstugun, fødd 1825), vart far til den seinare lensmann og stortingsmann [[Johannes Kummeneje]].

Tenestejenta Sigrid-Marit budde i fjøset i Bruheim da barnet hennar vart fødd. Jakup kom på [[Leksikon:Legd|legd]] på Nedre Hjeltar på Ramstadstronda. Han skal da ha vore i sju- åtteårsalderen, i så fall har det om lag på det tidspunktet mor hans gifta seg. Hjeltar ligg eit par kilometer frå Bøjegardane, så Jakup har hatt far sin innan lett rekkjevidde.  

Som tiåring rømde Jakup frå Hjeltar og legdguttilveret, men søkte tilsynelatande korkje til far sin på Bøje eller mor si på Dagsgardsøygarden. Han drog langt utanbygds og flakka rundt eit par års tid. Til slutt fanst han att i Trondheim, der han hadde kome på sjukehuset. Han vart sendt heim att til Skjåk på Lom fatigkasse si rekning.<ref>Brustugun, T. 1966 side 158-159.</ref> I desember 1833 vart han på nytt innlegda på Hjeltar.

Gutungen Jakup vanka mykje i Hjeltartrædet, ein husmannsplass under Hjeltar. Sonen der, Syver Larsen (1810-1889), er identisk med den kjende spelemannen som på sine eldre dagar gjekk under namnet Gamel-Sjugurd. Også faren Lars var spelemann, og desse karane i Hjeltartrædet skal ha sett og verdsett kva talent Jakup hadde. Dei forærte han ei fele og lærde han å spela på ho. Både Lars og Sjugurd var også skreddarar, og etter at var heimattkomen frå den lange flukta si, fekk Jakup også opplæring i skreddaryrket hjå dei.

Fel-Jakup gifta seg med Anne Persdotter (fødd 4. mars 1818 død 16. februar 1897). Vigselen skjedde den 14. mai 1848. Anne var på det tidspunket på Dagsgardsøygarden, men var fødd på ein Skamsargard. Anne hadde om lag same sosiale bakgrunnen som Jakup. Foreldra hennar var ugifte arbeidsfolk Per Larsen frå plassen Skamsarbrustugun og Kari Iversdotter frå (ein plass?) «ved Grimstad». <ref>Ættebok I side 53 spalte 2</ref>  

Anne og Jakup var blitt kjæraster og foreldre fleire år før dei gifta seg. Fyrste barnet dei fekk saman, Kari, var fødd i 1842. Da var mora på ålmenningsplassen Oppnåsen i Åmotsgrenda, faren på Hjeltar. Da andre barnet deira, Ola,  kom i 1846, var Jakup framleis på Hjeltar, medan mora er busett på Åmoten.  

Paret slo seg til på ålmenningsplassen Felodden, truleg i samband med at dei gifta seg. Da tredje barnet deira, Livø, vart fødd 13. oktober 1849, er faren nemnd som husmann i ålmenninga, rett nok utan at namn på plassen er nemnd. I 1865 er familien oppførd som plassfolk utan jord på «Fiolodden».<ref>[http://digitalarkivet.no/cgi-win/webcens.exe?slag=visbase&sidenr=13&filnamn=f60513&gardpostnr=332&merk=332#ovre Folketeljinga 1865 for "Fiolodden"]</ref> Erling og Jarnfrid Kjøk siterer ei plasskontrakt med Ålmenninga datert 5. desember 1874.<ref>Kjøk, E. og Kjøk, J. 1995 side 172-173</ref> Det må anten ha vore ei kontraktfornying, eller så har familien fått budd i ålmenninga i vel 25 år utan formelt løyve. Om Jakup og Anne sjølve hadde rydda og bygt plassen, eller om dei overtok etter andre, framgår ikkje av kontrakten.

Anne og Jakup fekk ytterlegare tre born: Jakob fødd  1854, Anne fødd 1857 døydde som lita, og på nytt Anne fødd i 1860.

I folketeljinga 1865 står det at spelemannen er ute på reise med familien. Dei leigde ut husveret til ein tjørebrennar og kona hans. 10 år seinare, i teljinga 1875, bur det fem vaksne menneske i den vesle stova på Felodden.<ref>[http://digitalarkivet.no/cgi-win/webcens.exe?slag=visbase&sidenr=3&filnamn=f70513&gardpostnr=277&merk=277#ovre Folketeljinga 1875 for «Fiolodden»]</ref>  

Plass-jorda kunne neppe aleine gje levebrød til ein familie. Ved sida av spelinga var Jakup ein hendig handverkar. Han dreiv litt som skreddar, og var mellom anna kjend for å gjera gode river, sleiver og andre mindre ting til jordbruk og husstell. Kona og ungane, etter som dei vart store nok til det,var heilt sikkert på forefallande arbeid på gardane, og venteleg må dette ha vore viktigaste livberginga. Fel-Jakup kunne tene gode pengar på speliinga si, men det meste skal ha gått fort ut att. Vitnemåla er mange og eintydige på at Fel-Jakup hadde vanskeleg for å styre alkoholbruken, og at dette var ei sterkt medverkande årsak til armoda familien levde i.