3 340
redigeringer
→Å vekse opp i ei etterkrigstid
| Linje 129: | Linje 129: | ||
=== Å vekse opp i ei etterkrigstid === | === Å vekse opp i ei etterkrigstid === | ||
'''''Kåseri ved femtiårskonfirmanttreff den 29. juli 2006''''' <br/> | |||
''av Kjellrunn Kristoffersen Trohaug'' <br/> | |||
Eg skal ta dokker med på ein tur noen tiår att i tida til ei nordnorsk bygd rett etter krigen, og gje ein stemningsrapport i kåseriform, om korsen det var å vekse opp den gong. Til innleiing vil eg presisere at ein kvar namnelikskap med virkelige personar, er tilfeldig. <br/> | |||
Det var på den tida då gresset var mykje høgare kvar sommar, og skaren bar mykje bedre kvar vinteren, enn no, og snyen var djupare, og det var uendelig langt å gå og mange lag stivfrosne kleda før å komme seg på do. Der inne var det så mørkt at ein ikkje kunne sjå kongebiletet eingong. Om sommaren var lyset skarpare, og flogene surra meir truandes, og det var høy til å hoppe i på alle gårdar, og det gjekk an å våkne av hønsene som hakka smular under kjøkkenbordet, når døra stod åpen i godvêret, og ugangsungane stod opp i otta, og de som var så stor at de kunne gjere noko til gangs, låg og sov og røytte utover heile morran, og kyrne blei leidd til oksen, og ungane måtte sette på vedkassen i kjøkkenkråa og vente, - men sneik seg ut litt for tidlig for å sjå, når de vaksne hadde si fulle hyra med å holde kua, og buksere oksen. <br/> | |||
Den sommaren før eg fylte syv år, fekk eg gå åleina til han Bjørnar seint om kvelden, klokka var i alle fall halv seks, førr å vise fram den nye skoleranselen min, - skjønt, ny og ny. Eg hadde arva han etter ho Elfrida som var 11 år eldre enn eg, og som var vaksen då. Ho trengte ikkje skoleranselen lenger, så han far hadde reparert han med glansa lerret og bekka skomakartråd. Han blei brun og blank og akkurat som ny, med penal i to etasjar inni. Han Bjørnar hadde berre ein. Førr i tida, og i alle fall rett etter krigen, var det ikkje berre å bruke og å hive ting. Alt blei nytta til det berre var skyggen igjen av det. Når stuematta blei falma, var ho fin i kjøkkenet, og seinare i gangen, før ho blei fløtta ut på trappa eller på utedoet på fjøsveggen, og kanskje endte sine dagar i fraukjellaren. <br/> | |||
Eg arva førresten historieboka og kristendomsboka og alle de andre bøkene òg. Om att i gammeltida heitte det at: "Befolkningen ble regulert ved krig og pest." Og i sluttsetninga stod det: "Vi håper at det aldri kommer en ny verdenskrig igjen". Det synst eg var litt dumt skreven, før vi hadde jo akkurat hatt ein ny krig, og endå sett i frå stuevinduet at fredsmarsjen gjekk forbi på vegen i ei lang rekka, nesten som militære, - då han var slutt. Det var ein masse folk, fleire enn de som stod på kaia, når lokalbåten var ventandes frå Narvik om lørdagsettermiddagen. <br/> | |||
Skolen var annan kvar dag, så vi fekk god tid til å leke og spekulere. Er det noen som kan fortelle meg korsen det kan ha seg at Jesus var fødd i jula og døde i påsken, og endå blei han tredve år? Det har eg tenkt mykje på. Og kva finn ungane i Gudbrandsdalen på etter når de ikkje har fjæra å leke i? Eller korsen får kjerringene i Narvik tida til å gå, når de ikkje har fjøs å passe? <br/> | |||
Han Andreas og han Per var storungar, som lurte og laug før oss som var mindre. Om for eksempel de små mannan som var inni radioen, så det blei barnetime og vêrmelding og dagsnytt - og fiskerimelding og minemelding, ja, og så ønskekonsert. Vi hadde løst til å sjå etter de derre små mannan inni radioen, og korsen de hadde det. "Og kor fekk de mat i frå? Og kor gjekk de på do? Og sov de aldri?" Men vi hadde hørt om han Per som ville sjå korsen ballen såg ut inni, og tok han med på høggstabben. "Det var dumt gjort av han Per," sa han Andreas. Så vi prøvde ikkje å åpne radioen. <br/> | |||
Om søndagane måtte vi kle oss i finkledane, og då kunne vi ikkje gå i fjæra eller i fjellet i nyskoen, eller hoppe paradis, kanskje flygeparadis, men ikkje døden. Leret til halvsoling kosta pengar, og det var ikkje sikkert at det var å få tak i heller. - Vi hadde hørt om ho Aslaug, då ho gjekk på Stortinden i lakksko - ein søndag - då blei det runde holl under solane. Men om det gjekk holl førr at det var søndag, eller førr at ho gjekk på fjellet i lakkskoen, det veit eg ikkje. <br/> | |||
Søndagane var noen gong kjedelige dagar, sjølv om de var hellige. Klokka tikka så høgt på kjøkkenhylla - om ettermiddagane, iallefall i middagskvila. "Skal vi ikkje gå på besøk tel nån?" spurte ungane kvart kvarter. "Gje no tål, te vi ha kvilt middag!" var svaret. Vi lekte "tampen brenn" med eit naftaglass i kjøkkenet, mens de vaksne drakk kaffe i stua, - eller gjømt rundt husan, og mellom høyhesjene, når det var sommar. Hos han onkel Johan var det litt kjedelig, før der var det ikkje ungar. Men de hadde papir og blyant i kjøkkenbordskuffa, så det gjekk an å tegne. Han onkel Johan røkte pipa, og att i gammeldagane var røyklukt god lukt, i allefall når ho berre var på besøk. Noen brukte snus, og andre tygde skrå, så de måtte spøtte, og då blei det fine, brune roser i snyen. Vi spøtta om kapp ned med naustet, men det blei ikkje brunt. Når noen spøtta rødt, var de dødsens, og blei sendt til sanatoriet på Vensmoen. Rødt er farlig, men det er ei finare farga enn brun. Noen ungar sa at det var synd å vere kortklipt når vi stod med ryggen mot garasjen og lekte "kongen befaler", og ikkje hadde lange hårfletter med gråhyssing rundt. Kanskje var det synd, fordi eg synst rødfarga på hårsløyfa mi var så fin? <br/> | |||
Ho Borghild i nabostua var i Oslo og sydde hos han Moldstad. Eg satt på andre sida av trømaskinen i kjøkkenet - som eit speielbilde, då ho var hos oss og sydde nykåpa til 17. mai. Det var då eg bestemte meg for å bli sydama, når eg blei stor. Ho hadde med små tøystykka, avskorsenda, heilt ifrå Oslo, til dukkekleda til oss. Det var så fine fargar at det går ikkje an å fortelle, og de var som englevengar å ta på. De tøystykkan var nesten finare enn glansbileta. De farga ikkje av, sånn som grønnhuva mi, så eg blei grønnskolling. Det var bestemor si skyld, for ho hadde butte ho, og farga ho i jerngryta på svartkomfyren i kjøkkenet. Men det var ei fin grønnfarga. <br/> | |||
De heimstrikka ullstrømpane som vi fekk ny kvar jul, klødde meir varmt og høgtidssamt enn andre strømpar. Jentene gjekk i skjørt som blei stivfrosne som sildtynner, når vêret slo om frå mildvêr til frost. Gluntane hadde grålestane rett ned i arbeidskalosjane, og gjekk i halvstrømpar og kortbukser om sommaren, så ein blei mjuk og varm ved synet av knehasane, når de bøyde seg ned før å take opp femøringane og riste dem i hendene, når de spella mynt. <br/> | |||
Ho Elfrida hadde heller ikkje bruk før dukka si lenger, no då ho var blitt vaksen og hadde grønnrutot volangskjørt og gul, sjølvstrikka genser med halvlange armar og brun, slådd sløyfa i halsen, og permanentkrøllar, og dansa bortover golvet frå kjøkkenbordet der speielen stod og til kjøkkenbenken, og skulle på fest på ungdomshuset på Laksa. Då trengte ho ikkje dukka - som fekk nytt kjøpehau, og blei omdøpt til Bjørgunn. Eg veit enno ikkje kva ho heitte då ho hadde eit anna hau, men no heiter ho Bjørgunn. <br/> | |||
Til ungdomshuset på Laksa, som berre var ei ombygd tyskarbrakke, kom òg han Julian Strøm og las eventyret om "Kverna som maler på havsens bunn" og "Kjerringa mot straumen". Då hadde han eit tørkle på hauet, og såg ut akkurat som ei kjerring. VELKOMNE stod det over scenen - noen gong med bjørkelauv og andre gong med granbar, eller var det einer? Alle fekk tårar i auan, når vi song "Det er Norge i rødt, hvitt og blått" og "Å, eg veit meg eit land, langt der oppe mot nord". Benkane i storsalen var akkurat som desseplankar, i likkjesalen òg, forresten. Visst noen røyste seg plutselig, så datt den andre enden ned. Det var til å hyle høgt av, men det gjekk an å brekke hauet òg, iallefall ein arm, sånn som han som flaug utfør eldhustaket. Han kunne ikkje hive stein på mange dagar. Det var mindre farlig å flyge utfor fjøstaket og ned i møkkerdungen, før det hadde han Jacob prøvd. Både kledane og glunten måtte vaskes til kvelds. <br/> | |||
Godt unna kjøkkenvinduan tok vi tak og leikesloss, akkurat som hundekvalpar. Det kunne ende med at sinnet tente, og blod og tårar flaut. Bumarka var full av usynlige fiendehærar, som blei treft av strålepistolar som i Fantomet, og de blei liggandes som rottstokkar i myra. Å krige med tørka hesteskit på buveien, var like artig som snyballkrig om vinteren, men noen gong lukta det meir av kledane, når ungane kom heim. Til alt hell var det forskjell på lauparkleda og skolekleda. <br/> | |||
I fjæra bomba vi tyske byar med storstein, mest Hamburg og Berlin. Når vi var ferdig med bombinga, brukte vi den samme steinen til å lage steinkai eller vorr ut i havet. Då måtte det vere flo sjø. Det var veldig tungt arbeid med berre handmakt, men det kjetta i magen når sjøslufsen stod etter storsteinen, og sjøen spydde grønt. <br/> | |||
Harstadbussen som bestemte kva tid vi skulle gå heim, fór noen gong så fort forbi, at vi ikkje såg han. I fjæra var det lett å få blånagel, og det gjorde så ondt at fingeren var heilt bortvisna. Visst vi la vottane på ein stein, så hendte det at steinen blei borte, og då fann vi ikkje vottane heller. Om vinteren flaut isflakane så fint opp på floa, at stakarstauren ikkje nådde botn. Det kunne man drukne av, men det var det ingen som gjorde, verken i Dragvika eller på Strand, ikkje på Laksa heller. <br/> | |||
Vegen mellom Harstad og Narvik heitte forresten Kongsvegen den gongen. No heiter han visst Kong Olavs veg. Han var slett og fin til å veppe langbolt og hoppe tau og paradis på, og det var berre å stige til sides, når det kom ein bil. Noko anna var det når det var teleløysing, og hjulsporane var som djupe grøfter, og melkebilen kjørte seg fast. Når det var gravferd i bygda, strødde vi einer i ei brei stripa over vegen, som ei helsing til lastebilen med kista på, og dem som satt på med han. Å skjere einer var arbeid for ugagnsungar. Med einelåge kunne ein gjere rein både kjøttkvartel og sildtynner, og få håret glansblankt og lørdagsreint. <br/> | |||
Finskeskuta som låg inn med landet, var ein kjempestor seilbåt av stål - den største båten eg hadde sett, for eg huskar ikkje "Tirpitz". Det var berre landfestet som låg som ei stor steinrøysa i fjæra attmed gjerdet til nermarka i Slettebakkan, og så boyan frå ubåtnettet som låg og rak på Bogen, som minte oss om krigsskipan. Naboglunten hadde vore om bord i Finskeskuta, og spurte om eg visste kor stor ho var. "Vesst du dætt ned i lasterommet, då bli det berre ein blodflekk igjen av deg. Så stor er ho." Det er den største båten eg, noen gong har sett, trur eg. <br/> | |||
Røykbombene frå det tyske Nebelbatteriet under krigen, gjorde at ein måtte ha vått lommetørkle framfor nesen før å gå på do. I utmarka fann vi tyskkertsjar, og heiv på bålet. Alt blei borte når ein hoppa inn i den tette, grågule røyken. Ein gong la han seg ut over havet, og "Skjomtind" som kom frå Narvik, kom seg ikkje til kai, og måtte snu på Bogen. De trudde vel at det berre var vanlig tjukkskodda som låg nedover Stortinden. <br/> | |||
Noen gong slo vi med stein på fenghetter, som vi fann i fjæra. Det small så artig. Seinare mista han Agnar fingrane, då han og han Inge skulle sprenge stein, og då fekk vi sjå kor farlig sprengstoff kunne vere! Men han fekk reise med fly, og han hadde vorre i Bodø på grunn av de fingrane. Etterpå kunne han stikke halve peikefingeren heilt inn i øret, og det var det ingen andre på Strandskolen som greidde, eg trur ikkje på Laksaskolen heller. Før han Kåre Amundsen hadde berre fått kleft i leppa og ikkje møst fingra, då han sprengte. <br/> | |||
Sånn var det att i gammeltida, då det var forskjell på lauparungar eller ugagnsungar, og dem som var så stor, at de kunne gjere nokka til gagns, og ein tenåring var ein framslenging som blei rekna som vaksen i arbeid. <br/> | |||
<br/> | |||
=== Mål og vekt fra eldre tid === | === Mål og vekt fra eldre tid === | ||
=== Ei beretning om hvordan invasjonen i 1940 opplevdes av en som bodde i Leirosen === | === Ei beretning om hvordan invasjonen i 1940 opplevdes av en som bodde i Leirosen === | ||