Gol stavkyrkje: Forskjell mellom sideversjoner

'''Gol stavkyrkje''' er ei [[stavkyrkje]] frå [[Gol]] i [[Buskerud fylke|Buskerud]] frå rundt [[1200-talet|1200]] som no står på [[Norsk Folkemuseum]] på [[Bygdøy]] i [[Oslo]]. Kyrkja var i vanleg bruk på Gol i fleire hundre år, men vart gradvis så nedsliten og fullstappa at kyrkjelyden fekk bygd ei ny. Stavkyrkja skulle rivast, men vart redda av [[Fortidsminneforeningen]] og kong [[Oskar II av Sverige|Oscar II]], som fekk henne flytta til Bygdøy og restaurert til slik ein meinte ho hadde vore før [[reformasjonen]].

 

Kyrkja har sidan [[1884]] vore eigedommen til [[kongen av Noreg|den regjerande monarken i Noreg]], men folkemuseet held ho ved like. Det er laga fire kopiar av henne, to i [[Noreg]] og to i [[USA]].

[[fil:Gol stavkirke 1846.jpg|mini|venstre|150px|Teikning av J. N. Prahm av stavkyrkja i Gol i 1846]]

Opphavleg stod stavkyrkja — ''Garðar kirkja'' — på den gamle kyrkjegarden, 500 meter sørvest for den noverande [[Gol kyrkje]] på Leikvollen i Golreppen. [[Årringsdatering]]ar tyder på at delar av bygningen er oppførte etter [[1216]], men ho har òg element som er frå så tidleg som [[1157]].  

Mange trekk ved kyrkja liknar [[Hegge stavkyrkje]] i [[Valdres]]; truleg har same byggmeister leia bygginga av begge. Ho stod truleg i den opphavlege utforminga si heilt til [[1600-talet]], med [[svalgang]] omkring [[skip i kyrkja|skip]] og kor. Takryttaren vart fornya i [[1694]]. Samtidig vart det lagt inn ei himling over skipet, og i same periode vart det sett inn to vindauge på sørveggen i midtrommet i skipet. Omkring [[1730]] vart det bygd eit galleri på nordsida av skipet. Noko seinare vart kor og [[apsis]] rivne, og eit nytt [[laft]]a  kor sett opp. Men dei gamle materiala vart attbrukte til himling i det nye koret, og slik overlevde veggmåleria slik at dei kunne restaurerast i samband med flyttinga.

I [[1802]]–[[1803|03]] vart kyrkja utvida slik at den «tilforn altfor lille Kirke for en saa talrig Almue (var blitt) merkelig større, saa den rummer en Gang til saa mange Tilhørere som tilforn». Svalgangane rundt skipet vart rivne, og nye ytterveggar av bordkledd reisverk vart sette opp omtrent der svalgangsveggane hadde stått. Framfor vestportalen vart det reist eit [[våpenhus]] med saltak. Kyrkja fekk då den utsjånaden ho hadde då [[J. N. Prahm]] teikna henne i [[1846]].

Mot slutten av [[1870-åra]] ville kyrkjelyden i Gol ha ei større og meir tidsmessig kyrkje. [[Fortidsminneforeningen]] oppfordra til å bevare stavkyrkja på staden, men kyrkjelyden ville rive henne og selje materiala. Det enda med at foreininga kjøpte dei opphavlege delane til kyrkja for 200 kroner, på det vilkåret at ho vart fjerna når den nye stod ferdig.

Foreininga hadde inga tomt til kyrkja, men tidleg i [[1881]] vart kong [[Oskar II av Sverige|Oscar II]] sine historiske samlingar — verdas fyrste [[friluftsmuseum]] — etablert på [[Bygdøy kongsgard]]. Kongen stilte tomt til disposisjon for atterreisinga midt i sitt planlagde bygningsmuseum. Inntekta av Fortidsminneforeningen si pengeinnsamling til formålet vart berre 387 kroner, medan totalkostnadane var anslått til minst 6500 kroner. I mars [[1884]] redda kongen prosjektet ved å ta på seg dei utgiftene som foreininga mangla dekning for. Eigedomsretten til kyrkja vart overdregen frå foreininga til den regjerande monarken i Noreg.

På grunn av fleire snøfattige vintrar vart demonteringa og transporten til [[Kristiania]] utsett til vinteren [[1884]]. Oppmålingsteikningar vart i mellomtida utarbeidd av arkitekten [[Thorolf Prytz]] vinteren [[1882]]–[[1883]]. Prytz vart oppteken med andre oppdrag, så arkitekt [[Waldemar Hansteen]] overtok ansvaret for atterreisinga på Bygdøy med byggmeisteren til kongsgarden, [[Torsten Torstensen]], som utførande arkitekt. Kyrkja vart demontert i januar [[1884]]. I mars var sledeføret godt nok til å frakte materiala til [[Krøderen]] stasjon. Derifrå fekk dei gratis skyss med jernbanen og kom uskadde fram til Bygdøy stasjon. Dei opphavlege delane var ferdig oppsette i slutten av juli [[1884]], og kyrkja sto ferdig som midtpunkt i Kong Oscar sitt friluftsmuseum sommaren [[1885]]. Som museumskyrkje vart ho så godt besøkt at ho måtte haldast open kvar dag, ikkje berre på [[sundag]]ar, slik som dei andre bygningane i samlinga til kongen.

Kong Oscar sine samlingar vart overdregne til [[Norsk Folkemuseum]] i [[1907]], etter at museet hadde kjøpt nabotomta til friluftsmuseumet sitt i [[1898]]. Stavkyrkja vart likevel verande i kongeleg eige, men ho vert forvalta av museet.

==Kyrkjebygningen==

Då kyrkja vart flytta og attreist, ynskte ein berre å ta vare på og restaurere delane frå [[norsk mellomalder|mellomalderen]]. I det ytre er kyrkja difor hovudsakleg ein rekonstruksjon frå [[1880-åra]] av nye materiale. Men store delar av hovudkonstruksjonen i skipet er tekne vare på, dette gjeld ''grunnstokkane'', ''svillene'', ''stavane'', ein stor del av veggtilet og ''stavlegjane''. Mesteparten av det heva midtrommet og avstivingssystemet er òg teke vare på. Kyrkja er av typen med heva midtrom med <!--kva er omgong?--> omgang i eit rektangulært skip. Ho har eit litt smalare [[Kor i arkitekturen|kor]] som vert avslutta med ein [[apside]]. Dei konstruktive delane av kor og apside forsvann ved utvidinga i 1802-03, og det måtte lagast nye ved atterreisinga.

Kyrkja har [[svalgang]] som er laga med [[Borgund stavkyrkje]] som modell. Ein tidlegare svalgang rundt skipet vart riven ned ved utvidinga i 1802&ndash;03. Kyrkja har òg truleg alltid hatt takryttar. Ein takryttar av mellomaldersk type med to klokker vart omtala i rekneskap frå [[1600-talet]]. Han vart fornya i [[1694]]. Den nye vart truleg ståande heilt til flyttinga, men hjelmen fekk skifer i staden for bordtekking i [[1821]]. Denne kan ein sjå på Prahm si teikning frå [[1846]]. Den noverande er ein rekonstruksjon frå [[1880-åra]] med Borgund stavkyrkje som modell. Taka var opphavleg [[spon]]tekte og [[tjærebre]]idde, men vart i 1820-åra tekte med [[skifer]].

Vestportalen er for det meste slik han opphavleg var. Han er dekorert med kjempande [[drake|drakar]] og bladranker. Nærast opninga har han to halvsøyler med basar og kapitel. Søyleskafta er dekka med planteornamentikk, og i mønsteret er det innarbeidd krona mannshovud. Drakar og bladranker spring ut av to dyremunnar nedst inntil halvsøylene. Ornamentikken er samansett av ein midtdrake, to toppdrakar og to mindre drakar på kvar sideplanke. Dørbladet har mellomalderske smijernsbeslag. Som i mange andre stavkyrkjer vart det hengsla om frå innslåande til utslåande etter brannen i [[Grue kyrkje]], og då vart portalplankane sterkt nedhogne. Sørportalen i skipet vart fjerna ved utvidinga i 1802&ndash;03, men delar av han vart brukt i det nye våpenhuset og kunne brukast som haldepunkt for arkitekt Hansteen sin rekonstruksjon. Sørportalen i koret var delvis teke vare på og vart rekonstruert ved atterreisinga. Han er sett direkte inn mellom to profilerte veggplankar.

Kyrkja har alltid hatt tregolv. Langs veggane i skipet har det truleg vore låge [[benk]]ar, og desse vart rekonstruerte ved atterreisinga. Avstivingssystemet med sjølvgrodde bogekne og med utskorne [[andreaskross]]ar mellom tenger er òg teke vare på. Stavane rundt midtrommet er avslutta øvst med utskorne groteske masker av same type som ein kjenner frå fleire kyrkjer i [[Hallingdal]] og [[Valdres]].  

Ved atterreisinga vart benkane, [[preikestol]]en i hjørnet i søraust og galleriet på nordsida av skipet sløyfa. Korbogen er ein rekonstruksjon utan sikre haldepunkt.

På grunn av ynskjet om å ta vare på og atterskape ei mellomalderkyrkje, vart alt [[reformasjonen|etterreformatorisk]] inventar fjerna, og ho mangla difor benkar, preikestol og døypefont. I staden sette kong Oscar inn ein utskoren benk frå [[Heddal stavkyrkje]]. Men den måla dekoren frå [[1652]] i koret og apsiden overlevde flyttinga og restaureringa. På veggen til apsida er det ei framstilling av [[nattverd]]en, på nordveggen i koret dei fire [[evangelisten Matteus|evangelistane]], og sørveggen er inndelt i felt dekorert med blad, blomar og frukt, og namn på alle som betalte for utsmykkinga. Over korportalen hang det tidlegare eit [[krusifiks]] som kom frå [[Veum stavkyrkje]] i [[Telemark]] og er datert til om lag [[1300]].

[[fil:Stavkirke Beiarn.JPG|mini|Stavkyrkjekopien i Beiarn. (Foto: Einar B. Skomsvoll)]]

Det er laga fleire kopiar av stavkyrkja. To er av same storleik som den opphavlege kyrkja.  

Kopien på Gol vart reist i 1980-åra og vigsla i [[1994]], og står nær Gol sentrum, langt frå der den opphavlege kyrkja stod. Denne kyrkja vart bygd i tilknyting til Pers hotell i tettstaden, og er del av [[Middelalderparken]] der ho er omkrinsa av rekonstruerte [[vikingtida|vikingtidshus]]. Den andre kopien av kyrkja i full storleik står i [[Scandinavian Heritage Park]] i [[Nord-Dakota]] og vart bygd i [[2000-åra]].

Ein forminska kopi av kyrkja vart bygd til den norske paviljongen i [[EPCOT]] i [[Walt Disney World]] i 1988, og [[bygningssnikkar]]en [[Magnus Stensland]] har laga ein kopi i [[Savjord]] i [[Beiarn]] i [[Nordland]].

==Bakgrunnsstoff==