Håvard Hedde: Forskjell mellom sideversjoner

'''[[Håvard Hedde]]''' (''Håvard Folkesson Helle'', født [[1758]] i [[Valle kommune|Valle]], død [[1802]] i [[Bygland kommune|Bygland]]) var ein omstreifar frå [[Setesdal]] som er kjend frå songen «Eg heiter Håvard Hedde». Han opplevde mangt i livet, og det er mange myter om han.

Det fyrste ein veit om han er at han vart døpt i [[Valle prestegjeld]] den 16. juli 1758<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:kb_read?idx_kildeid=9868&idx_id=9868&uid=ny&idx_side=-34 Valle, Ministerialbok nr. A 2 (1745-1776), Kronologisk liste 1759, side 34]</ref>, og han var nok født ikkje lenge før dette. Foreldra var Folke Torjusson Helle (omkr. 1708–1776) og Targjerd Håvardsdotter (1721–1781) frå plassen [[Heddemoen under Helle|Heddemoen]] under garden [[Helle (Valle)|Helle]]<ref>Ryningen, 1985, s. 173.</ref>. Namnet han er kjend under er den lokale uttala av Helle, som er mest som ''Heddi'' på [[setesdalsdialekt]]. Garden låg i [[Hylestad sokn]], så Håvard vart truleg døypt i [[Hylestad kyrkje]], men kyrkjeboka nemner ikkje kva for kyrkje dei enkelte handlingane gjekk føre seg i. Foreldra gifta seg i 1741, og fekk fleire born før Håvard kom til verda. Då den siste av ungane kom i 1764 budde dei på [[Nedre Langeid (Bygland)|Nedre Langeid]] i Bygland, ein stad som nemnast i visa om Håvard. Bygdeboka for Hylestad nemnar seks born<ref>Ryningen, 1985, ss. 173-174.</ref>, medan bygdeboka for Bygland har sju<ref>Vollen, 2002, s. 227.</ref>.

Ungane i familien var ifølgje ''Bygland: Gard og ætt band I'':

* Torjus, født på Helle 1742, død 1742 fire månader gammal.

* Torjus, født på [[Viki (Valle)|Viki]] 1743, død 1743 fire månader gammal.

* Torjus, født omkr. 1745, døydde ugift på Helle 1765. Han er berre nemnd i bygdeboka for Bygland, ikkje i bygdeboka for Valle.

* Anne, født omkr. 1747, gift med Svenke Tarjeisson Uppstad i 1771.

* Åslaug, født omkr. 1751 på Viki, gift med Halvor Jonsson Hegland i 1781.

* Håvard, født 1758 på Helle.

* Tarjei, født 1764 på Langeid. Ikkje nemnt i kjelder etter 1784.

I gards- og ættesoga for Hylestad finn ein meir om faren. Folke Torjusson var son av Torjus Såvesson Helle (omkr. 1647–1717), som var brukar på [[Der sør (Valle)|Der sør]], bruk nummer 9 på Helle<ref>Ryningen, 1985, s. 145</ref>. Same kjelde fortel at han truleg var gift med Åslaug Knutsdotter (omkr. 1667–1756), og at dei hadde dei tre borna Knut (omkr. 1696–1766), Eli (omkr. 1699–1762) og Folke. Knut vart oppsittar på Der sør, medan Folke kom til Heddemoen. Torjus kan ifølgje ættesoga ha vore son av Såve Gunnarsson på [[Rishaug (Valle)|Rishaug]], bruk nummer 4 på Helle, men dette kan ein ikkje vite sikkert. Om det stemmer kan ein følgje slekta enda eit ledd bakover, til Gunnar Sigurdsson som døydde ein gong før 1610<ref>Ryningen, 1985, s. 114</ref>.

 

To dagar seinare vart Håvard og fleire vitne avhøyrd. Håvard nekta, og forklara at han i pinsa skulle besøke mor si på Helle. Ved [[Rysstad (Valle)|Rysstad-dammane]] hadde han løsna på buksene for å gjere frå seg, og nokon måtte ha misforstått kva som hende. Han peika også på at han ikkje var konfirmert og berre var 17 år gammal. Vitnene var den atten år gamle Ole Arnesson Rysstad og sekstenåringen Torjus Hallvardsson Rysstad. Dei fortalde at dei hadde sett Håvard ved ei ku, men Ole måtte medgje at dei hadde stått langt unna, og at dei ikkje hadde kunne sjå lemen til Håvard. Torjus var ikkje konfirmert, og var eit dårleg vitne, og når Ole også trakk seg trudde ikkje futen på dei. Han kalla det «Sladder og Børneværk», og Håvard vart løyst. Saka vart sendt til stiftamtmannen, men det er ikkje spor etter nokon tiltale. Ein kan sjå dette som eit teikn på at Håvard vart utsett for mobbing i unge år. Familien hadde dårlege kår, og betre vart det nok ikkje når faren døydde. Ei skulding som den Håvard fekk mot seg kunne vere ei tung bør, sjølv om han ikkje vart dømt, for bygdesnakket gjekk.

I songen om Håvard Hedde vert det sagt at han «reiste ifrå Lanjei, og då var jenta [[Leksikon:Festermål|fest]]». Han var med andre ord ulukkeleg forelska. I ''Bygland gard og ætt'' vert det sagt at det må ha vore Birgit Halvorsdotter han var ute etter. Ho budde på [[Sordal (Bygland)|Sordal]] då Håvard døydde, og då songen seier at han drukna på veg til gamlekjærasten verker det rett. Langeid er også nemnt i songen, og Birgits far budde på den garden då ho vart født utanfor ekteskap i 1771. Men kjeldene viser at ho nok ikkje har budd der. Faren hennar døydde i 1776, og det er ingen fleire kjelder som plasserer henne på Langeid. Ho vaks nok opp på [[Tveit (Bygland)|Tveit]], der mora Liv Osmundsdotter budde. Birgit budde der i 1800, då ho gifta seg. Mykje tyder på at det ikkje kan ha vore Birgit han fridde til.

Meir sannsynleg er det – om songen har rett i at han fridde og vart avvist – at det var Anne Knutsdotter Langeid, som i januar 1786 vart trulova med Aslak Olsson Frøysnes<ref>Jf. Statsarkivet i Kristiansand sin nettutstilling.</ref>. Om det var på hausten 1785 han var på Langeid var nok dei to festa. Sordal vert nemnt i den munnlege tradisjonen, og Birgit budde jo der i 1802. Men Anne hadde også band til den garden, for far hennar, Knut Halvorsson, kom derifrå og eigde ein gard under Sordal.

Retten vart sett i Nedenes den 12. mars 1792. Håvard vart sittande i arresten fram til saka kom opp. I retten sto han ved forklaringa frå 3. februar, og gav også nokre fleire opplysningar, mellom anna, om kvar han hadde budd det siste året. Han hadde som nemnd vorte sendt frå Holt til Råbyggjelaget, men nå sa han at han ein gong til hadde vorte kaste ut frå Holt prestegjeld og sendt til [[Vegårshei]]. Både gonger skal han ha vorte hardt behandla, bunde på hender og føter og føysa rundt utan at han fekk vite kvifor. Så drog han heim til Setesdal, der han berre var i tre veker før han drog vidare til [[Raulandstranden]] i [[Øvre Telemark]]. Der fekk han hogst- og slåttearbeid. Så var han i Skien, der han hjelpte ein slaktedrivar i omkring tre veker. Han drog til [[Lundereid]] i [[Sannidal]], og grov grøfter i lengre tid. Så vart han sjuk, og reiste omkring i [[Gjerstad sokn|Gjerstad]], [[Holt sokn|Holt]], [[Austre Moland sokn|Austre Moland]] og Arendal og tagg til det han trengde. Han skal ha kome til Tvedestrand frå Austre Moland den 5. januar 1792 for å søkje arbeid eller almisser. Håvard fortalde også at han hadde gått til alters i [[Hylestad kyrkje]] i 1788, i [[Gjerpen kyrkje]] i 1789 og i [[Lårdal kyrkje]] i 1790. Han sa at han aldri hadde vore tiltalt for noko, og det er nok også rett. Saka med kua i 1776 var avvist, og lensmannen i Holt hadde berre kasta han ut av prestegjeldet utan å føre sak. Nok ein gong sa han at han ikkje hadde vore på Bråstad eller Mjåvatn, men han kjende til brannane då han hadde vore tre netter hos enka på husmannsplassen [[Reierselmoen]] i [[Froland]] juli 1791. I [[Fjære]] hadde han aldri vore.

 

Dei må ha møtt kvarandre att i 1792 eller 1793. I sistnemnde år fekk dei ei dotter, som fekk namnet Alov og vart døypt i [[Drangedal prestegjeld]] den 3. november<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:kb_read?idx_kildeid=7850&idx_id=7850&uid=ny&idx_side=-69 Drangedal, Ministerialbok nr. 3 (1768-1814), Fødte og døpte 1793, side 130-131]</ref>. Alov var ei form av namnet Åslaug. Ho døydde i 1797, og vart gravlagd frå [[Gjerstad kyrkje]] den 24. november<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:kb_read?idx_kildeid=9484&idx_id=9484&uid=ny&idx_side=-67 Gjerstad, Ministerialbok nr. A 3 (1780-1815), Kronologisk liste 1797, side 65]</ref>. Ho er ført som «Pigeb. Allov Haavorsdater», dotter at omstreifarane «Haavor Helle og Oslou Skoven». Kyrkjeboka fortel at ho døydde av [[kopper]] på [[Byholt (Gjerstad)|Byholt]]. Det står også at dei var utanbygds frå og ikkje hørte til i soknet.

Håvard kom tilbake til Setesdal i 1802, og døydde der. Han vart gravlagt frå [[Austad kyrkje (Bygland)|Austad kyrkje]] i Bygland, og lagt på [[Austad gamle kyrkjegard]]. Kyrkjeboka fortel at han var femti år gammal, men han var berre 44 - heilt sidan rettssaka ti år tidlegare hadde Håvard rota med alderen sin.  

 

Fyrste gongen visa om Håvard Hedde vart trykt var i [[Magnus Brostrup Landstad]] sin samling ''Norske Folkeviser'' frå 1853. Teksten slik han står der lyder<ref>Landstad, 1853, CXVII.</ref>:

 

 

 

Det finst fleire versjonar av songen, men innhaldet er stort sett det same - det er stavinga og ordvalet som varierer mest. Eit unntak er femte verset, som i ein nyare versjon lyder «Men når me verte gamle / og kvar ska hava sitt, / så høgg eg ned den andre, / og då er skogen kvitt.» - inga likkiste i denne versjonen. I ein annen versjon brenn han det andre treet til tjøre. Melodien som vert nytta er ei gammal folketone. Den vart tatt inn i [[Hulda Garborg]] sin samling, ''Norske dansevisur'' frå 1920<ref>Garborg, 1920, s. 83.</ref>, og har vorte ein standardversjon.