Jan-Magnus Bruheim: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb høyre|Bruheim med Ljøsnes portrett.jpg|<small>Bruheim med portrett av seg sjølv, måla av Knut Ljøsne i da Bruheim var lærar i Skogbygda i Vågå 1957-1958. Fotografiet er teke i 1987 i heimen til Bruheim i Lundagrenda i Skjåk.</small>|Kristian Hosar}}

'''[[Jan-Magnus Bruheim]]''' (fødd i [[Skjåk]] 15. februar 1914, død same stad 10. august 1988) var forfattar, fyrst og fremst lyrikar, men også med innslag av prosa i sin litterære produksjon. Han gav ut 20 diktsamlingar, og er også kjend for ei rekkje barnebøker med dikt, rim og regler og forteljingar på vers. Bruheim var ein populær opplesar, i kringkastinga ([[Ønskediktet]]), i skular, lag og foreiningar mange stader i landet. Bruheim verka også som folkeskulelærar i ein periode. Han var samfunnsengasjert, mellom anna i freds- og antiatomvåpenarbeid og i motstand mot skulesentraliseringa. Men engasjementet gjer seg sjeldan eller aldri gjeldande som agitasjon eller tendens i lyrikken hans.</onlyinclude>

Foreldra åtte og dreiv garden Larskvea i Lundagrenda i Skjåk. Larskvea var etter dei heilt lokale forholda eit mellomstort bruk på ca. 40 dekar dyrka mark og med seks kyr. Halvparten av arealet hadde faren Mathias dyrka sjølv etter at han kjøpte bruket ca. år 1900. Lundagrenda bestod elles av tre-fire større gardar, der brukarane sokna til Bondelaget, omkransa av ei rekkje [[småbruk]], der eigarane var organiserte i småbrukarlaget. Småbruka var mest tidlegare husmannsplassar, men også bureisingsbruk frå 1920- og 1930-åra og nokre eldre sjølveigarbruk. Larskvea tilhøyrde den siste kategorien.  

To av syskena til Jan-Magnus var blant dei som tok til på bureisingsbruk i Lundagrenda (Hans, fødd 1908, rydda Lunde, Maria, fødd 1911, var i Asplund). Ei tredje syster byrja saman med mannen bureisingsbruk i Billingsdalen (Matilde, fødd 1920, på bruket Heggli). Alma (fødd 1916) bygde saman med mannen Peder opp heimen/småbruket Høgvoll som var utskilt frå Larskvea. Erling (fødd 1909) slo seg også ned med familien i ein heim rett ved. Det gjeld også Jan-Magnus sjølv, som det meste av livet budde fyrst på heimegarden, sidan i sin eigen heim på gardens grunn. Med unntak av den yngste systera som flytta til Billingsdalen, vart altså heile syskenflokken buande i same grenda.

Jan-Magnus sjølv og syskena var i barndomen og ungdomen medlemmer i fråhaldslosjer og ivrige deltakarar i den frilynde ungdomsrørsla. Dei markerte seg ikkje  spesielt i partipolitikken, men Jan-Magnus gav på 1930-talet offentleg uttrykk for at han såg både sosialismen og nazismen som noko vederstyggeleg (sjå nedanfor). Med unntak for eldstebroren Hans, som vart lokalpolitikar for Arbeidarpartiet, var i følgje systera Alma familien ideologisk sett helst var for venstrefolk å rekne. Ho omtalar også faren som venstremann, og det kan ha mykje for seg. Men hans på mange måtar konservative haldningar fekk han også til å nærme seg høgresida, iallfall i rikspolitikken. I 1936 stod Mathias Bruheim på lista til stortingsvalet for Opland borgerlige velgerforening, i listesamband med Bondepartiet og med front mot Venstre.<ref>NOS IX. 107. Stortingsvalget 1936. Side 44.</ref>

Etter folkeskulen gjekk Jan-Magnus to år på [[framhaldskule]], der han mellom anna hadde den avhaldne læraren [[Doro Heyerdahl]]. Så gjekk han eit år på [[Viken kristelege ungdomsskole]] ved [[Gjøvik]]. Han byrja også på [[Lom og Skjåk realskule|mellomskulen i Skjåk]], som nett på den tida var sett i gang på privat basis. Der gjekk han berre det eine året før han avbraut. Han ville etter eiga utsegn heller arbeide på garden.

På 1930-talet markerte Jan-Magnus Bruheim seg som ein skarp motstandar av både sosialismen og nazismen. I eit innlegg i bondepartiavisa [[Laagen]] 19. oktober 1936, ironiserer han over og går til kraftig åtak på Arbeidarpartiet og dets slagord for det tilstundande stortingsvalet: «Norge for folket». Innlegget er plassert under ein redaksjonell appell til veljarane om å stemme borgarleg «''imot'' diktaturpartiene - Arbeiderpartiet og Nasjonal Samling!» Bruheim skriv mellom anna:

Bruheim var sterkt oppteken av nasjonal fridom og sjølvstende. I heimbygda som i landet elles var det eit breitt og tverrpolitisk solidaritetsarbeid for Finlands sak under [[Vinterkrigen]], og Jan-Magnus deltok ivrig i dette. I februar 1940 fekk han publisert eit satirisk dikt i [[Demokratenes Blad]]. Det vart oppfatta som ei oppmoding om å gje militær støtte til finnane, ikkje berre uforpliktande sympati og fagre ord. Bruheim kom etter dette i ein polemikk i avisa, der han meir eller mindre direkte vart oppmoda til sjølv å melde seg som frivillig. Det skal han også ha gjort, men det var på det tidspunktet for seint.<ref>Demokratenes Blad 7.2.1940 og etterfølgjande innlegg frå Tore Juland og J-M. Bruheim. Hans P. Hosars samtaler med Bruheim sis syster Alma Høgvoll og med lærar John O. Moen (om lag jamaldrande med Bruheim og frå same skulekrinsen, båe intervjua i 2003.</ref>  

Om kvelden 1. nyttårsdag 1941 var det halde eit folkemøte i forsamlingslokalet Solheim i høve av at NS forsøkte å overta leiinga i UL Fram. Det vart eit rabaldermøte der NS-føraren i bygda og hirden kuppa møtet. Jan-Magnus Bruheim var ein av dei som tok ordet i protest. Han spurde frå salen opp til NS-føraren på talarstolen, og etter seiande var den unge diktaren drivkvit i andletet: «Kva var Kuusinen for Finland?» Jau, han sveik sitt land og samarbeidde med Sovjet svara NS-mannen naturlegvis. Så spør Bruheim: K«va var Quisling for Norge?». Svaret vart visst hengande i lufta.<ref>Fleire intervju, dagboknotatar frå okkupasjonstida  og landssviksaker. Kjeldene er gjennomgått av Hans P. Hosar i samband med bygdebokarbeid.</ref>

Han var ei tid medlem i Den norske forfatterforenings litterære råd. Elles framgår det ikkje av gjennomgått kjeldemateriale om Bruheim var aktivt med i anna organisatorisk og politisk arbeid, utanom eit sterkt engasjement mot skulesentralisering og for lokal sjølvråderett. Han protesterte mot nedleggjinga av grendeskulane i Skjåk. Øygardskulen, som han sjølv var lærar på, vart nedlagd i 1961. Han var også blant dei i Skjåk som stod hardt mot foreslått samarbeid med Lom om niårig ungdomsskule og mot kommunesamanslåing som det var lagt opp til av [[Skei-komiteen]] midt på 1960-talet.

Den fyrste diktsamlinga hans, ''Stengd dør'', kom i 1941. Ho handlar mykje om ein ung, einsleg manns kamp mot einsemdkjensla og hans søkjing etter kjærleik. Mange av dikta er av ganske eksplisitt erotisk karakter. Kjærleiksdikt og variasjonar over eit «eg» versus eit «du» er gjennomgåande i det meste også av den seinare diktinga til Bruheim. Den neste samlinga, Nordmed Bångråt-tjønn, kom allereie året etter, og innheld dikt frå same emnekrinsen som den fyrste.

* Haganæs, Jul: Artikkel om Bruheim i [http://snl.no/.nbl_biografi/Jan-Magnus_Bruheim/utdypning Norsk biografisk leksikon]

*Hartenstein, Tilman: ''Det usynlige teatret: Radioteatrets historie 1926-2001'', Oslo 2001.

{{F1}}