Veiledere, Administratorer
9 032
redigeringer
Språkvask. Tillegg om rettsoppgjeret
(to kategorier, oppgraderer til F2) |
(Språkvask. Tillegg om rettsoppgjeret) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb høyre|Bruheim med Ljøsnes portrett.jpg|<small>Bruheim med portrett av seg sjølv, måla av Knut Ljøsne i da Bruheim var lærar i Skogbygda i Vågå 1957-1958. Fotografiet er teke i 1987 i heimen til Bruheim i Lundagrenda i Skjåk.</small>|Kristian Hosar}} | <onlyinclude>{{thumb høyre|Bruheim med Ljøsnes portrett.jpg|<small>Bruheim med portrett av seg sjølv, måla av Knut Ljøsne i da Bruheim var lærar i Skogbygda i Vågå 1957-1958. Fotografiet er teke i 1987 i heimen til Bruheim i Lundagrenda i Skjåk.</small>|Kristian Hosar}} | ||
'''[[Jan-Magnus Bruheim]]''' (fødd i [[Skjåk]] 15. februar 1914, død same stad 10. august 1988) var forfattar, fyrst og fremst lyrikar, men også med innslag av prosa i sin litterære produksjon. Han gav ut 20 diktsamlingar, og er også kjend for ei rekkje barnebøker med dikt, rim og regler og forteljingar på vers. Bruheim var ein populær opplesar, i kringkastinga ([[Ønskediktet]]), i skular | '''[[Jan-Magnus Bruheim]]''' (fødd i [[Skjåk]] 15. februar 1914, død same stad 10. august 1988) var forfattar, fyrst og fremst lyrikar, men også med innslag av prosa i sin litterære produksjon. Han gav ut 20 diktsamlingar, og er også kjend for ei rekkje barnebøker med dikt, rim og regler og forteljingar på vers. Bruheim var ein populær opplesar, i kringkastinga ([[Ønskediktet]]), i skular og foreiningar mange stader i landet. Bruheim verka også som folkeskulelærar i ein periode. Han var samfunnsengasjert, i ungdomen med sterke antisosialistiske og antinazistiske haldningar, etter krigen mellom anna i freds- og antiatomvåpenarbeid og i motstand mot skulesentraliseringa. Men engasjementet gjer seg sjeldan eller aldri gjeldande som agitasjon eller tendens i lyrikken hans.</onlyinclude> | ||
== Familien, garden og grenda == | == Familien, garden og grenda == | ||
| Linje 7: | Linje 7: | ||
Jan-Magnus Bruheim var son av [[Mathias Bruheim]] (1882-1967) og Torø Jonsdotter Lund (1880-1929). Jan-Magnus var nummer fire i ein søskenflokk på i alt seks, tre gutar og tre jenter, fødde i tidsrommet 1908-1920. | Jan-Magnus Bruheim var son av [[Mathias Bruheim]] (1882-1967) og Torø Jonsdotter Lund (1880-1929). Jan-Magnus var nummer fire i ein søskenflokk på i alt seks, tre gutar og tre jenter, fødde i tidsrommet 1908-1920. | ||
Foreldra åtte og dreiv garden Larskvea i Lundagrenda i Skjåk. Larskvea var etter dei heilt lokale forholda eit mellomstort bruk på ca. 40 dekar dyrka mark og med seks kyr. Halvparten av arealet hadde faren Mathias dyrka sjølv etter at han kjøpte bruket ca. år 1900. Lundagrenda bestod elles av tre-fire større gardar, der brukarane sokna til Bondelaget, omkransa av ei rekkje [[småbruk]], der eigarane var organiserte i småbrukarlaget. Småbruka var mest tidlegare husmannsplassar, men også bureisingsbruk frå 1920- og 1930-åra og nokre eldre sjølveigarbruk. Larskvea tilhøyrde den siste kategorien. | Foreldra åtte og dreiv garden Larskvea i Lundagrenda i Skjåk. Larskvea var etter dei heilt lokale forholda eit mellomstort bruk på ca. 40 dekar dyrka mark og med seks kyr eller så. Halvparten av arealet hadde faren Mathias dyrka sjølv etter at han kjøpte bruket ca. år 1900. Lundagrenda bestod elles av tre-fire større gardar, der brukarane sokna til Bondelaget, omkransa av ei rekkje [[småbruk]], der eigarane var organiserte i småbrukarlaget. Småbruka var mest tidlegare husmannsplassar, men også bureisingsbruk frå 1920- og 1930-åra og nokre eldre sjølveigarbruk. Larskvea tilhøyrde den siste kategorien. | ||
To av syskena til Jan-Magnus var blant dei som tok til på bureisingsbruk i Lundagrenda (Hans, fødd 1908, rydda Lunde, Maria, fødd 1911, var i Asplund). Ei tredje syster byrja saman med mannen bureisingsbruk i Billingsdalen (Matilde, fødd 1920, på bruket Heggli). Alma (fødd 1916) bygde saman med mannen Peder opp heimen/småbruket Høgvoll som var utskilt frå Larskvea. Erling (fødd 1909) slo seg også ned med familien i ein heim rett ved. Det gjeld også Jan-Magnus sjølv, som det meste av livet budde fyrst på heimegarden, sidan i sin eigen heim på gardens grunn. Med unntak av den yngste systera som flytta til Billingsdalen, vart altså heile syskenflokken buande i same grenda. | To av syskena til Jan-Magnus var blant dei som tok til på bureisingsbruk i Lundagrenda (Hans, fødd 1908, rydda Lunde, Maria, fødd 1911, var i Asplund). Ei tredje syster byrja saman med mannen bureisingsbruk i Billingsdalen (Matilde, fødd 1920, på bruket Heggli). Alma (fødd 1916) bygde saman med mannen Peder opp heimen/småbruket Høgvoll som var utskilt frå Larskvea. Erling (fødd 1909) slo seg også ned med familien i ein heim rett ved. Det gjeld også Jan-Magnus sjølv, som det meste av livet budde fyrst på heimegarden, sidan i sin eigen heim på gardens grunn. Med unntak av den yngste systera som flytta til Billingsdalen, vart altså heile syskenflokken buande i same grenda. | ||
| Linje 35: | Linje 35: | ||
På 1930-talet markerte Jan-Magnus Bruheim seg som ein skarp motstandar av både sosialismen og nazismen. I eit innlegg i bondepartiavisa [[Laagen]] 19. oktober 1936 ironiserer han over og går til kraftig åtak på Arbeidarpartiet og deira slagord for det tilstundande stortingsvalet: «Norge for folket». Innlegget er plassert på fyrstesida i avisa under ein redaksjonell appell til veljarane om å stemme borgarleg «''imot'' diktaturpartiene - Arbeiderpartiet og Nasjonal Samling!» Bruheim skriv mellom anna: | På 1930-talet markerte Jan-Magnus Bruheim seg som ein skarp motstandar av både sosialismen og nazismen. I eit innlegg i bondepartiavisa [[Laagen]] 19. oktober 1936 ironiserer han over og går til kraftig åtak på Arbeidarpartiet og deira slagord for det tilstundande stortingsvalet: «Norge for folket». Innlegget er plassert på fyrstesida i avisa under ein redaksjonell appell til veljarane om å stemme borgarleg «''imot'' diktaturpartiene - Arbeiderpartiet og Nasjonal Samling!» Bruheim skriv mellom anna: | ||
:«Det er nemleg ikkje "Norge for folket" det står når ein objektivt granskar etter. - Det er ikkje "Norge for arbeidarklassa" ein gong. Men: Det er "Norig for Folkets Hus!". Og den sanninga er det styggaste i det stygge. Avdi at i det me da fær auga på er diktaturet. Det er den blodute baksida av "medalja".» | :«Det er nemleg ikkje "Norge for folket" det står når ein objektivt granskar etter. - Det er ikkje "Norge for arbeidarklassa" ein gong. Men: Det er "Norig for Folkets Hus!". Og den sanninga er det styggaste i det stygge. Avdi at i det me da fær auga på er diktaturet. Det er den blodute baksida av "medalja".» | ||
Bruheim var sterkt oppteken av nasjonal fridom og sjølvstende. I heimbygda som i landet elles var det eit breitt og tverrpolitisk solidaritetsarbeid for Finlands sak under [[Vinterkrigen]], og Jan-Magnus deltok ivrig i dette. I februar 1940 fekk han publisert eit satirisk dikt i [[Demokratenes Blad]]. Det vart oppfatta som ei oppmoding om å gje militær støtte til finnane, ikkje berre uforpliktande sympati og fagre ord. | Bruheim var sterkt oppteken av nasjonal fridom og sjølvstende. I heimbygda som i landet elles var det eit breitt og tverrpolitisk solidaritetsarbeid for Finlands sak under [[Vinterkrigen]], og Jan-Magnus deltok ivrig i dette. I februar 1940 fekk han publisert eit satirisk dikt i [[Demokratenes Blad]]. Det vart oppfatta som ei oppmoding om å gje militær støtte til finnane, ikkje berre uforpliktande sympati og fagre ord. Dette utløyste ein polemikk i avisa, der Bruheim meir eller mindre direkte vart oppmoda til sjølv å melde seg som frivillig. Det skal han også ha gjort, men det var på det tidspunktet for seint.<ref>Demokratenes Blad 7.2.1940 og etterfølgjande innlegg frå Tore Juland og J-M. Bruheim. Hans P. Hosars samtaler med Bruheim sis syster Alma Høgvoll og med lærar John O. Moen (om lag jamaldrande med Bruheim og frå same skulekrinsen, båe intervjua i 2003.</ref> | ||
Bruheim deltok aktivt i haldningskampen mot okkupantane og NS-regimet under krigen. I oktober 1940 vart det hengt opp ei rekkje smededikt på telefonstolpar fleire stader i bygda, retta nettopp mot tyskarane og nazistane. NS-lensmannen fekk nyss om at Jan-Magnus Bruheim kan ha hatt med dette å gjere. Saka vart lagd bort som uoppklara, men etter krigen stadfesta Bruheim at det var han som stod bak.<ref>Riksarkivet: Landssviksak nr. 7057/46 (gjennomgått av Hans P. Hosar).</ref> | Bruheim deltok aktivt i haldningskampen mot okkupantane og NS-regimet under krigen. I oktober 1940 vart det hengt opp ei rekkje smededikt på telefonstolpar fleire stader i bygda, retta nettopp mot tyskarane og nazistane. NS-lensmannen fekk nyss om at Jan-Magnus Bruheim kan ha hatt med dette å gjere. Saka vart lagd bort som uoppklara, men etter krigen stadfesta Bruheim at det var han som stod bak.<ref>Riksarkivet: Landssviksak nr. 7057/46 (gjennomgått av Hans P. Hosar).</ref> | ||
Om kvelden 1. nyttårsdag 1941 var det halde eit folkemøte i forsamlingslokalet Solheim i høve av at NS forsøkte å overta leiinga i UL Fram. Det vart eit rabaldermøte der NS-føraren i bygda og hirden kuppa møtet. Jan-Magnus Bruheim var ein av dei som tok ordet i protest. Han spurde frå salen opp til NS-føraren på talarstolen, og etter seiande var den unge diktaren drivkvit i andletet: «Kva var Kuusinen for Finland?» Jau, han sveik sitt land og samarbeidde med Sovjet svara NS-mannen naturlegvis. Så spør Bruheim: | Om kvelden 1. nyttårsdag 1941 var det halde eit folkemøte i forsamlingslokalet Solheim i høve av at NS forsøkte å overta leiinga i UL Fram. Det vart eit rabaldermøte der NS-føraren i bygda og hirden kuppa møtet. Jan-Magnus Bruheim var ein av dei som tok ordet i protest. Han spurde frå salen opp til NS-føraren på talarstolen, og etter seiande var den unge diktaren drivkvit i andletet: «Kva var Kuusinen for Finland?» Jau, han sveik sitt land og samarbeidde med Sovjet svara NS-mannen naturlegvis. Så spør Bruheim: «Kva var Quisling for Norge?». Svaret vart visst hengande i lufta.<ref>Fleire intervju, dagboknotatar frå okkupasjonstida og landssviksaker. Kjeldene er gjennomgått av Hans P. Hosar i samband med bygdebokarbeid.</ref> | ||
Sommaren 1942 var lensmannen og hirdleiaren i Skjåk på rassia på Larskvea for å sjå etter ein radio der, som det var rapportert at Jan-Magnus Bruheim skal ha hatt. Det vart ikkje funne noko. Radioen var da på Lunde hjå broren Hans. Hans Bruheim vart seinare (frå hausten 1943) eit sentralt medlem av Milorg i Skjåk. Han var sprengjingssjef og ein av fire lagførarar. Også faren deira, Mathias Bruheim, var aktiv i det sivile motstandsarbeidet, mellom anna ved å organisere innsamling av pengar til løn for presten som hadde trekt seg frå embetet under den såkalla [[kyrkjekampen]]. | Sommaren 1942 var lensmannen og hirdleiaren i Skjåk på rassia på Larskvea for å sjå etter ein radio der, som det var rapportert at Jan-Magnus Bruheim skal ha hatt. Det vart ikkje funne noko. Radioen var da på Lunde hjå broren Hans. Hans Bruheim vart seinare (frå hausten 1943) eit sentralt medlem av Milorg i Skjåk. Han var sprengjingssjef og ein av fire lagførarar. Også faren deira, Mathias Bruheim, var aktiv i det sivile motstandsarbeidet, mellom anna ved å organisere innsamling av pengar til løn for presten som hadde trekt seg frå embetet under den såkalla [[kyrkjekampen]]. | ||
Da freden kom, var Bruheim misnøgd med det han meinte var ei for snill og forsonleg behandling av landssvikarane. I eit inserat i Dagbladet 18. juli 1945 gjekk han til sterkt åtak på «silkefronten»: «Sume såkalla gode jøssingar driv eit ufyse arbeid for tidi, med å vera hjelpesmenn åt ymse nazisar dei kann ha personleg sympati for», og han er ikkje nådig mot dei som tek unna: For «kven av oss kann forsvara å gå heilt inn for ein som av fri vilje har gått inn i NS, og såleis m.a. er medskuldig i massemyrdingi av landsmenn på Trandum og andre stader? Slike som det gjer, kann vi ikkje vyrde meir enn nasistane.» Det er grunn til å tru at Bruheim var spesielt provosert av ein tverrpolitisk støtteaksjon for NS-lensmannen i bygda for å få behalde han i stillinga også etter krigen. Det var same lensmannen som hadde vore på rassia i heimen til Jan-Magnus og familien. | |||
== Samfunnsengasjement elles == | == Samfunnsengasjement elles == | ||