Kåte: Forskjell mellom sideversjoner

Ordet '''kåte''' ([[nynorsk]]/[[bokmål]]) eller '''kåta''' ([[nynorsk]]/[[svensk]]) er lånt inn i skandinavisk frå samisk — [[nordsamisk]] ''goahti'', [[lulesamisk]] ''goahte'', [[pitesamisk]] ''gåhte'', [[umesamisk]] ''gåhtie'' og [[sørsamisk]] ''gåetie''. Ordet er utbreidd i [[uralske språk]], og det blir anteke at det er eit tidlig lån frå [[indoariske språk]].

[[file:C03936 gaaetie.jpg|thumb|Bogestongskåte med teltduk ved [[Saemien Sijte]] i [[Snåsa kommune]]. {{byline|Olve Utne}}]]

'''Nordlige bogestongskåter''', ofte kalla '''gammar''' (av [[norrønt]] ''gammi''), er bygd opp over bogestenger. Utanpå bogestengene ligg innerveggen av treverk med tekking av never utanpå. I nordsamisk og lulesamisk område er veggstengene ofte kappa ved bogestengene slik at gammen får rundt tak. Somme plassar (blant anna i det sørsamiske området) går veggstengene heilt opp til [[ljore]]n, slik at kåta får kjegleform. Utanpå neverlaget blir det så lagt opp [[torv]] som hjelper til å halde nevra på plass — og i tillegg gjev torva betre isolasjon. Ofte, men langt ifrå alltid, blir det lagt greiner utanpå torva att for å halde ho betre på plass.

[[file:28375 Ankarede - gaaetie.jpg|thumb|Kåte i [[Ankarede]] i [[Jamtland]]. {{byline|Olve Utne}}]]

'''Sørlige bogestongskåter''' er bygd opp på same måten som dei nordlige kåtene, men veggstengene går heilt opp til ljoren, slik at kåta blir kjegleforma. Utanpå neverlaget kan det bli lagt eit torvlag, og ytst kjem eit lag med strangar, eventuelt halvkløyvingar eller bord. I nyare tid har enkelte sørsamiske kåter fått ein ark ved døra, slik at døropninga blir loddrett.  

[[file:27508 Arviesjavrrie - gaahtie.jpg|thumb|Tømra kåte i [[Lappstaden (Arvidsjaur)|Lappstaden]] i [[Arvidsjaurs kommun|Arvidsjaur]]. {{byline|Olve Utne}}]]

I [[skogssamar|skogssamiske]] område, særlig blant [[umesamar]], har ein utvikla ein kåtetype der den steinsette ringen har vorte erstatta av eit rettsida fundament av lafta [[stokkar]]. Typisk sett er fundamentet kvadratisk, men seks- og åttekanta fundament førekjem òg. Laftekassen er typisk sett 2–3 omfar høg. I eldre tid blir det hevda at bogestongskonstruksjon inni laftekassen var vanlig, men slik vi kjenner desse kåtene i dag, så har dei eit meir konvensjonelt sperre- og åssystem. I ei typisk, kvadratisk lafta kåte danar taket ei firkanta pyramideform med ein meir eller mindre kvadratisk til rektangulær ljore øvst. Taket er tekt med fleire lag never, og oppå nevra att er det lagt eit lag med kraftige halvkløyvingar som held nevra på plass. Desse halvkløyvingane er ofte lause, slik at ein kan ta dei av for å reinske opp nevra og lata ho tørke av og til.  

Alle tradisjonelle kåter har den same grunnplana: Midt i rommet, rett under ''riehpen'' ([[pitesamisk]]/[[lulesamisk]]; [[sørsamisk]] ''riehpene'', ‘[[ljore]]’), er det lagt opp ein [[åre (eldstad)|árran]] ([[lulesamisk]]/[[pitesamisk]]/[[umesamisk]], ‘åre’; [[sørsamisk]] ''aernie'') av steinar/steinheller. Innanfor åra ligg ''båssjo'' ([[pitesamisk]]; [[sørsamisk]] ''båassjoe''/''båassja'', [[lulesamisk]] ''boassjo'', [[nordsamisk]] ''boaššu''), kjøkenområdet der maten blir lagra og tilordna. Attom båssjo finst det ofte ei mindre døropning som normalt berre blir bruka for å regulere trekken gjennom ljoren. Gjennom døropninga ved båssjo tek ein [[runebomme|runebomma]] inn eller ut; men mat frå dyr (inkludert kjøtt, fisk og mjølkeprodukt) tek ein ''ikkje'' inn eller ut der. Over båssjo er det tabu å gå, særlig for kvinner, så om ein skal frå eine sida av kåta til den andre, så går ein alltid mellom árran og (hovud)døra. Einaste unntaket er den som nettopp har drepe ein [[bjørn]].