Pite lappmark: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>'''[[Pite lappmark]]''' er ei historisk såkalla ''[[lappmark]]'' kring [[Pite älv]] i [[Lappland (Sverige)|Lappland]] i [[Norrbottens län]] i Sverige. I vår tid omfattar Pite lappmark dei noverande kommunane [[Arjeplogs kommun|Arjeplog]], [[Arvidsjaurs kommun|Arvidsjaur]] og [[Malå kommun|Malå]]. Arjeplog så vel som nordlege og vestlege delar av Arvidsjaur er [[pitesamar|pitesamisk]] område, medan resten av Arvidsjaur og Malå språkleg og kulturelt hører til det [[umesamar|umesamiske]] området. </onlyinclude>

<onlyinclude>Først på 1600-talet omfatta Pite Lappmark dei historiske [[sameby]]ane ''Luokta'' (òg skrive ''Lockteå'' o.a.), ''Arvidsjaur'', ''Semisjaur'' och ''Laisbyn''. Den sistnemnte byen strekte seg ned langs fjellkjeda heile vegen til [[Frostviken]] i Jämtland, som viser at Pite lappmark altså tidlegare hadde ei betydeleg større utstrekning enn i seinare tid. </onlyinclude>

<onlyinclude>''Luokta'' tyder ‘vika’, men kva for ei vik som gav byen namnet sitt er ukjent. ''Arvidsjaur'' er oppkalla etter ein sjø med same namnet, medan ''Semisjaur'' kjem av sjøen Sebnejaure sørom [[Uddjaur]]. ''Laisbyn'' kan ha fått namnet sitt anten etter [[Laisälven]], sjøen Stor-Laisan i [[Arjeplog]] eller kanskje den litle sjøen [[Laisan]] ved [[Tärna]] kyrkje i noverande [[Lycksele lappmark]].</onlyinclude><ref>{{bokref |titel=Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling |efternamn=Holmbäck |förnamn=Åke |författarlänk= |medförfattare= |år=1922 |sid=8 }} </ref>

I [[1601]] fanst i følgje manntalet 32 skattebetalarar i Arvidsjaursbyn, 40 i Semisjaur, 66 i Laisbyn och 35 i Luokta.<ref>{{bokref |titel=Vägarna inom Norrbottens län |efternamn=Hoppe |förnamn=Gunnar |år=1945|serie= Geographica, skrifter från Upsala universitets geografiska institution, nr 16 |sid=53}}</ref>

På [[Anders Bure]]s kart over [[Nordkalotten]] frå 1611, som truleg er basert på opplysningar frå dei første åra av 1600-talet, finn vi att Arnijerfell (Arvidsjaur) vid [[Byskeälven]], Lochtari och Semisjerfi vid [[Skellefteälven]] og Laisbij ved Vendeles T[resk] (Storvindeln) i [[Vindelälven]]. Byane er viste med teltsymbol som truleg viser vinterbuplassane til byane.<ref>{{webbref |url=http://www.lenvik-museum.no/meny5/Samisk%20historie/1611_Andreas_Bureus_Lapplandskart_samebyene_i_Torneaa_lappmark.pdf |titel=Karta över Lappland |hämtdatum=3 juni 2009 |efternamn=Bureus |förnamn=Andreas |datum=1611 }}</ref>

Det finst opplysningar om at det vart halde samemarknader [[Lillpite]] by først på 1600-talet. Truleg fór [[birkarl]]ar òg opp til dei samiske vinterbuplassane for å handle.<ref>{{bokref |titel=Vägarna inom Norrbottens län |efternamn=Hoppe |förnamn=Gunnar |år=1945|serie= Geographica, skrifter från Upsala universitets geografiska institution, nr 16 |sid=60}} </ref>

I løpet av 1600-talet kom tre nye samebyar til i Pite lappmark: ''Arjeplog'', ''Norrvästerbyn'' och ''Södervästerbyn''. Samtlege braut ut or den gamle Semisjaursbyn; Södervästerbyn kanskje òg delvis or Luokta. Den nye Arjeplogsbyn bestod av skogssamar medan Norrvästerbyn og Södervästerbyn bestod av fjellsamar.<ref>

{{bokref |titel=Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling |efternamn=Holmbäck |förnamn=Åke |författarlänk= |medförfattare= |år=1922 |utgivare= |utgivningsort= |isbn= |sid=19}}

</ref>

Når [[Karl IX]] [[1606]] anla dei fire første kyrkjestadene i lappmarkene fekk samebyane i Pite lappmark ein felles kyrkjestad i [[Arvidsjaur]]. Der fanst det allereie eit kapell på den tida, men vi veit ikkje mykje om dette kapellet. Samtidig vart Laisbyn overført til [[Ume lappmark]] for å auke grunnlaget for kyrkjestaden i [[Lycksele]]. <ref>{{bokref |efternamn=Thordsson Hjort |förnamn=Daniel |titel=Handlingar rörande Skandinaviens historia XXXIX|origdatum= |origår=1606 |år=1858 |sid=189-207 |kapitel=Daniel Thordsson Hjorts berättelse; dat. Hornötorp den 28 April 1606}}</ref>  

Den nye kyrkjestaden i Arvidsjaur vart òg den einaste tillatne marknadsplassen og dermed sentralstad i Pite lappmark. Men allereie i 1640 vart det oppretta enda tre forsamlingar i Pite lappmark: [[Arjeplogs församling|Arjeplog]], [[Silbojokk]] og [[Nasafjäll]]. Denne endringa bygde på og var heilt avhengig av [[Nasa silvergruva]]. Til Arjeplog vart no Lais- och Granbyn (dei nordlegare delane av den gamle Laisbyn) overført frå [[Lycksele lappmark]], så vel som Tuorponbyn frå [[Lule lappmark]]. Til Silbojokks kyrka vart smeltehyttefolket og Semisjaurs lappby overført, og til Nasafjälls kyrka vart bruks- og gruvefolket og ein del fjellsamar overførte. Arvidsjaur og Luokta samebyar fekk halde på [[Arvidsjaur]] som kyrkjestaden sin.

Den nye forsamlingsinndelinga fall saman etter at [[Nasa silvergruva]] vart øydelagt i 1659. Kyrkjestadene som greidde seg vidare var [[Arjeplog]] og [[Arvidsjaur]]. Samane i Lais- og Granbyn kravde, og fekk innvilga, å få ha [[Lycksele]] som sin kyrkjestad att. Likeleis vart Tuorpon lagt til [[Lule lappmark]] att.<ref>{{bokref |efternamn=Bromé|förnamn=Janrik|titel=Nasafjäll: ett norrländskt silververks historia|år=1923}}</ref>, <ref>{{bokref |titel=Källskrifter rörande kyrka och skola i den svenska lappmarken under 1600-talet, samlade och utgivna av Erik Nordberg|serie= Kungl. Skytteanska Samfundets handlingar No 11|år=1973}} </ref>

Seinare var det òg mykje vanlegare at samar grunnla nybygginga i [[Arjeplog]] än i [[Arvidsjaur]], medan svenskar var meir aktive i [[Arvidsjaur]]. Mange av nybyggjarane i [[Arvidsjaur]] kom frå [[Skellefteå]] sokn, medan berre eit fåtal kom frå [[Piteå]].<ref>{{bokref |titel=Koloniseringen av Pite lappmark t.o.m. år 1867 |efternamn=Bylund |förnamn=Erik |serie=Geographica: skrifter från Uppsala universitets geografiska institution nr 30|år=1956 |utgivningsort=Uppsala }} </ref>, <ref>{{bokref |titel=Skogssamiska studier: möten i kultur och näringar 1650–1800 |efternamn=Marklund |förnamn=Bertil |år=1999 |serie=Kulturens frontlinjer, 16 |utgivningsort=Umeå }}</ref>

{{Wikipedia|sv|Pite lappmark}}

[[Kategori:Norrland]]

[[Kategori:Pitesamer]]

[[Kategori:Umesamer]]