291 440
redigeringer
mal
Ingen redigeringsforklaring |
(mal) |
||
| (16 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude> | <onlyinclude>{{thumb|Lappmarker i Svensk Lappland.png|Svensk Lappland med nyare tids utstrekning av Pite lappmark vist i lys oransje.}}'''[[Pite lappmark]]''' er ei historisk såkalla ''[[lappmark]]'' kring [[Pite älv]] i [[Lappland (Sverige)|Lappland]] i [[Norrbottens län]] i Sverige. I vår tid omfattar Pite lappmark dei noverande kommunane [[Arjeplogs kommun|Arjeplog]], [[Arvidsjaurs kommun|Arvidsjaur]] og [[Malå kommun|Malå]]. Hovuddelen av Arjeplog så vel som nordlege og vestlege delar av Arvidsjaur er [[pitesamar|pitesamisk]] område, medan resten av Arjeplog, Arvidsjaur og Malå språkleg og kulturelt hører til det [[umesamar|umesamiske]] området. </onlyinclude> | ||
{{thumb| | |||
'''[[Pite lappmark]]''' er ei historisk såkalla ''[[lappmark]]'' kring [[Pite älv]] i [[Lappland (Sverige)|Lappland]] i [[Norrbottens län]] i Sverige. I vår tid omfattar Pite lappmark dei noverande kommunane [[Arjeplogs kommun|Arjeplog]], [[Arvidsjaurs kommun|Arvidsjaur]] og [[Malå kommun|Malå]]. Arjeplog så vel som nordlege og vestlege delar av Arvidsjaur er [[pitesamar|pitesamisk]] område, medan resten av Arvidsjaur og Malå språkleg og kulturelt hører til det [[umesamar|umesamiske]] området. </onlyinclude> | |||
== Historie == | == Historie == | ||
<onlyinclude>Først på 1600-talet omfatta Pite | <onlyinclude>Først på 1600-talet omfatta Pite lappmark dei historiske [[sameby]]ane ''Luokta'' (òg skrive ''Lockteå'' o.a.), ''Arvidsjaur'', ''Semisjaur'' og ''Laisbyn''. Den sistnemnte byen strekte seg ned langs fjellkjeda heile vegen til [[Frostviken]] i [[Jämtland]], som viser at Pite lappmark altså tidlegare hadde ei betydeleg større utstrekning enn i seinare tid. </onlyinclude> | ||
<onlyinclude>''Luokta'' tyder ‘vika’, men kva for ei vik som gav byen namnet sitt er ukjent. ''Arvidsjaur'' er oppkalla etter ein sjø med same namnet, medan ''Semisjaur'' kjem av sjøen Sebnejaure sørom [[Uddjaur]]. ''Laisbyn'' kan ha fått namnet sitt anten etter [[Laisälven]], sjøen Stor-Laisan i [[Arjeplog]] eller kanskje den litle sjøen [[Laisan]] ved [[Tärna]] kyrkje i noverande [[Lycksele lappmark]].</onlyinclude><ref> | <onlyinclude>''Luokta'' tyder ‘vika’, men kva for ei vik som gav byen namnet sitt er ukjent. ''Arvidsjaur'' er oppkalla etter ein sjø med same namnet, medan ''Semisjaur'' kjem av sjøen Sebnejaure sørom [[Uddjaur]]. ''Laisbyn'' kan ha fått namnet sitt anten etter [[Laisälven]], sjøen Stor-Laisan i [[Arjeplog]] eller kanskje den litle sjøen [[Laisan]] ved [[Tärna]] kyrkje i noverande [[Lycksele lappmark]].</onlyinclude><ref>Holmbäck, Åke: ''Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling''. 1922. s. 8</ref> | ||
I [[1601]] fanst i følgje manntalet 32 skattebetalarar i Arvidsjaursbyn, 40 i Semisjaur, 66 i Laisbyn og 35 i Luokta.<ref> | I [[1601]] fanst i følgje manntalet 32 skattebetalarar i Arvidsjaursbyn, 40 i Semisjaur, 66 i Laisbyn og 35 i Luokta.<ref>Hoppe, Gunnar: ''Vägarna inom Norrbottens län'' i ''Geographica, skrifter från Upsala universitets geografiska institution, nr 16''. 1945. s. 53</ref> | ||
På [[Anders Bure]]s kart over [[Nordkalotten]] frå 1611, som truleg er basert på opplysningar frå dei første åra av 1600-talet, finn vi att Arnijerfell (Arvidsjaur) ved [[Byskeälven]], Lochtari og Semisjerfi ved [[Skellefteälven]] og Laisbij ved Vendeles T[resk] (Storvindeln) i [[Vindelälven]]. Byane er viste med teltsymbol som truleg viser vinterbuplassane til byane.<ref> | På [[Anders Bure]]s kart over [[Nordkalotten]] frå 1611, som truleg er basert på opplysningar frå dei første åra av 1600-talet, finn vi att Arnijerfell (Arvidsjaur) ved [[Byskeälven]], Lochtari og Semisjerfi ved [[Skellefteälven]] og Laisbij ved Vendeles T[resk] (Storvindeln) i [[Vindelälven]]. Byane er viste med teltsymbol som truleg viser vinterbuplassane til byane.<ref>[http://www.lenvik-museum.no/meny5/Samisk%20historie/1611_Andreas_Bureus_Lapplandskart_samebyene_i_Torneaa_lappmark.pdf Karta över Lappland], Andreas Bureus 1611. Lest 2009-06-03.</ref> | ||
Det finst opplysningar om at det vart halde samemarknader [[Lillpite]] by først på 1600-talet. Truleg fór [[birkarl]]ar òg opp til dei samiske vinterbuplassane for å handle.<ref> | Det finst opplysningar om at det vart halde samemarknader [[Lillpite]] by først på 1600-talet. Truleg fór [[birkarl]]ar òg opp til dei samiske vinterbuplassane for å handle.<ref>Hoppe, Gunnar: Vägarna inom Norrbottens län, 1945, Geographica, skrifter från Upsala universitets geografiska institution, nr 16, sid. 60. </ref> | ||
I [[1606]] vart Laisbyn overført til [[Ume lappmark]]. Under [[Nasa silvergruva|Nasafjellsepoken]] vart så delar av den gamle Laisbyn overført til Pite lappmark att, men etter at gruva vart øydelagt i [[1659]] fekk Pite lappmark si definitive grense mot sør. | I [[1606]] vart Laisbyn overført til [[Ume lappmark]]. Under [[Nasa silvergruva|Nasafjellsepoken]] vart så delar av den gamle Laisbyn overført til Pite lappmark att, men etter at gruva vart øydelagt i [[1659]] fekk Pite lappmark si definitive grense mot sør. | ||
I løpet av 1600-talet kom tre nye samebyar til i Pite lappmark: ''Arjeplog'', ''Norrvästerbyn'' og ''Södervästerbyn''. Samtlege braut ut or den gamle Semisjaursbyn; Södervästerbyn kanskje òg delvis or Luokta. Den nye Arjeplogsbyn bestod av skogssamar medan Norrvästerbyn og Södervästerbyn bestod av fjellsamar.<ref> | I løpet av 1600-talet kom tre nye samebyar til i Pite lappmark: ''Arjeplog'', ''Norrvästerbyn'' og ''Södervästerbyn''. Samtlege braut ut or den gamle Semisjaursbyn; Södervästerbyn kanskje òg delvis or Luokta. Den nye Arjeplogsbyn bestod av [[skogssamar]] medan Norrvästerbyn og Södervästerbyn bestod av [[fjellsamar]].<ref>Holmbäck, Åke: Om lappskattelandsinstitutet och dess historiska utveckling, 1922, sid. 19. </ref> | ||
</ref> | |||
=== Etablering av kyrkjestader === | === Etablering av kyrkjestader === | ||
Når [[Karl IX]] [[1606]] anla dei fire første kyrkjestadene i lappmarkene fekk samebyane i Pite lappmark ein felles kyrkjestad i [[Arvidsjaur]]. Der fanst det allereie eit kapell på den tida, men vi veit ikkje mykje om dette kapellet. Samtidig vart Laisbyn overført til [[Ume lappmark]] for å auke grunnlaget for kyrkjestaden i [[Lycksele]]. <ref> | Når [[Karl IX]] [[1606]] anla dei fire første kyrkjestadene i lappmarkene fekk samebyane i Pite lappmark ein felles kyrkjestad i [[Arvidsjaur]]. Der fanst det allereie eit kapell på den tida, men vi veit ikkje mykje om dette kapellet. Samtidig vart Laisbyn overført til [[Ume lappmark]] for å auke grunnlaget for kyrkjestaden i [[Lycksele]]. <ref>Thordsson Hjort, Daniel: Handlingar rörande Skandinaviens historia XXXIX, [1606] 1858 "Daniel Thordsson Hjorts berättelse; dat. Hornötorp den 28 April 1606",, sid. 189-207. </ref> | ||
Den nye kyrkjestaden i Arvidsjaur vart òg den einaste tillatne marknadsplassen og dermed sentralstad i Pite lappmark. Men allereie i 1640 vart det oppretta enda tre forsamlingar i Pite lappmark: [[Arjeplogs församling|Arjeplog]], [[Silbojokk]] og [[Nasafjäll]]. Denne endringa bygde på og var heilt avhengig av [[Nasa silvergruva]]. Til Arjeplog vart no Lais- og Granbyn (dei nordlegare delane av den gamle Laisbyn) overført frå [[Lycksele lappmark]], så vel som Tuorponbyn frå [[Lule lappmark]]. Til Silbojokks kyrka vart smeltehyttefolket og Semisjaurs lappby overført, og til Nasafjälls kyrka vart bruks- og gruvefolket og ein del fjellsamar overførte. Arvidsjaur og Luokta samebyar fekk halde på [[Arvidsjaur]] som kyrkjestaden sin. | Den nye kyrkjestaden i Arvidsjaur vart òg den einaste tillatne marknadsplassen og dermed sentralstad i Pite lappmark. Men allereie i 1640 vart det oppretta enda tre forsamlingar i Pite lappmark: [[Arjeplogs församling|Arjeplog]], [[Silbojokk]] og [[Nasafjäll]]. Denne endringa bygde på og var heilt avhengig av [[Nasa silvergruva]]. Til Arjeplog vart no Lais- og Granbyn (dei nordlegare delane av den gamle Laisbyn) overført frå [[Lycksele lappmark]], så vel som Tuorponbyn frå [[Lule lappmark]]. Til Silbojokks kyrka vart smeltehyttefolket og Semisjaurs lappby overført, og til Nasafjälls kyrka vart bruks- og gruvefolket og ein del fjellsamar overførte. Arvidsjaur og Luokta samebyar fekk halde på [[Arvidsjaur]] som kyrkjestaden sin. | ||
Den nye forsamlingsinndelinga fall saman etter at [[Nasa silvergruva]] vart øydelagt i 1659. Kyrkjestadene som greidde seg vidare var [[Arjeplog]] og [[Arvidsjaur]]. Samane i Lais- og Granbyn kravde, og fekk innvilga, å få ha [[Lycksele]] som sin kyrkjestad att. Likeleis vart Tuorpon lagt til [[Lule lappmark]] att.<ref> | Den nye forsamlingsinndelinga fall saman etter at [[Nasa silvergruva]] vart øydelagt i 1659. Kyrkjestadene som greidde seg vidare var [[Arjeplog]] og [[Arvidsjaur]]. Samane i Lais- og Granbyn kravde, og fekk innvilga, å få ha [[Lycksele]] som sin kyrkjestad att. Likeleis vart Tuorpon lagt til [[Lule lappmark]] att.<ref>Bromé, Janrik: Nasafjäll: ett norrländskt silververks historia, 1923. </ref>, <ref>Källskrifter rörande kyrka och skola i den svenska lappmarken under 1600-talet, samlade och utgivna av Erik Nordberg, 1973, Kungl. Skytteanska Samfundets handlingar No 11. </ref> | ||
== Kolonisering == | == Kolonisering == | ||
Pite lappmark var den [[lappmark]]a som vart sist kolonisert. Den første nybygginga var truleg [[Kasker]] i [[Arjeplogs kommun|Arjeplog]], som vart grunnlagt av ein same under dei første åra av 1700-talet. På resten av første halvdelen av 1700-talet vart berre to nybyggingsområde etablerte i området, begge innaføre [[Arjeplog]]s sokn og grunnlagt av samar. Den første nybygginga i [[Arvidsjaur]] var [[Glommersträsk]] og [[Pjesker]], som vart grunnlagte av inflytta svenskar i 1750-åra. Først i 1760-åra sette koloniseringa fart for ålvor i Pite lappmark. Den første nybygginga i [[Malå]] viste seg i [[1769]]. | Pite lappmark var den [[lappmark]]a som vart sist kolonisert. Den første nybygginga var truleg [[Kasker]] i [[Arjeplogs kommun|Arjeplog]], som vart grunnlagt av ein same under dei første åra av 1700-talet. På resten av første halvdelen av 1700-talet vart berre to nybyggingsområde etablerte i området, begge innaføre [[Arjeplog]]s sokn og grunnlagt av samar. Den første nybygginga i [[Arvidsjaur]] var [[Glommersträsk]] og [[Pjesker]], som vart grunnlagte av inflytta svenskar i 1750-åra. Først i 1760-åra sette koloniseringa fart for ålvor i Pite lappmark. Den første nybygginga i [[Malå]] viste seg i [[1769]]. | ||
Seinare var det òg mykje vanlegare at samar grunnla nybygginga i [[Arjeplog]] än i [[Arvidsjaur]], medan svenskar var meir aktive i [[Arvidsjaur]]. Mange av nybyggjarane i [[Arvidsjaur]] kom frå [[Skellefteå]] sokn, medan berre eit fåtal kom frå [[Piteå]].<ref> | Seinare var det òg mykje vanlegare at samar grunnla nybygginga i [[Arjeplog]] än i [[Arvidsjaur]], medan svenskar var meir aktive i [[Arvidsjaur]]. Mange av nybyggjarane i [[Arvidsjaur]] kom frå [[Skellefteå]] sokn, medan berre eit fåtal kom frå [[Piteå]].<ref>Bylund, Erik: Koloniseringen av Pite lappmark t.o.m. år 1867, Uppsala 1956, Geographica: skrifter från Uppsala universitets geografiska institution nr 30. </ref>, <ref>{Marklund, Bertil: Skogssamiska studier: möten i kultur och näringar 1650–1800, Umeå 1999, Kulturens frontlinjer, 16. </ref> | ||
==Kjelder== | ==Kjelder== | ||
| Linje 47: | Linje 43: | ||
* Ruong, Israel (1903-1986); ''Studier i lapsk kultur i Pite lappmark och angränsande områden'', Stockholm, 1945, LIBRIS-id 1708418 | * Ruong, Israel (1903-1986); ''Studier i lapsk kultur i Pite lappmark och angränsande områden'', Stockholm, 1945, LIBRIS-id 1708418 | ||
{{Wikipedia|sv|Pite lappmark}} | {{Wikipedia|sv-tilpassa|Pite lappmark}} | ||
{{ | {{F1}} | ||
[[Kategori: | [[Kategori:Norrbottens län]] | ||
[[ | [[kategori:pitesamisk historie og kultur]] | ||
[[ | [[kategori:umesamisk historie og kultur]] | ||
{{nn}} | |||