Sagelva Vasskraftsenter: Forskjell mellom sideversjoner

'''[[Sagelva Vasskraftsenter]]''' er eit anlegg bygd og drive av [[Brøste-Stueflotten Kulturlag]] omkring [[Brøstsaga]]. Det ligg ved vegen inn over mot [[Brøstdalen]], der den gamle [[Sagelva (Lesja)|Sagelva]] renn nær fylkesgrensa mellom [[Innlandet fylke|Innlandet]] og [[Møre og Romsdal]]. Oppbygginga av arbeidet starta i 1999, og det blir brukt til å vise, demonstrere og forklare viktige sider ved næringsutviklinga ikkje berre i [[Lesja]] og [[Romsdalen]], men i heile landet i desse siste 500 åra. Hovudfokus er på korleis den fornybare ressursen vatn har vore utnytta fram til elektrifiseringa skaut fart i siste havldel av 1900-talet.

===Anlegget i ein større samanheng===

Under omvisingar prøver ein gjerne, etter å ha vurdert tilhøyrarane, å plassere anlegget i ein større historisk samanheng. Da kan ein gå tilbake til den perioden der folketalet i Noreg var på det lågaste, først på [[1500-tallet|1500-talet]], der det ikkje budde fleire enn mellom 150.000 og 180.000 menneske i heile landet (dei noverande grensene). Folketalet hadde stupt drastisk etter [[Svartedauden]], gamal dyrka mark hadde grodd att i alle fall i utkantstrøk og fjellbygder som [[Lesjaskogen]] var sannsynlegvis heilt fråflytt.

Det er usikkert om eller i kva grad det var sagbruk ved Sagelva i tida etter at jernverket vart nedlagt først på 1800-talet til kring 1870, da eigarane av [[Stuguflotten (Lesja)|Stuguflotten]], [[Nystugu (Lesja)|Nystugu]] og [[Ner-Brøste (Rauma)|Ner-Brøste]] gjekk saman om å bygge oppgangsag her. I 1917 overtok brukaren i Ner-Brøste, [[Ola K. Brøste (1875-1970)|Ola K. Brøste]], endra til sirkelsagteknologi<ref>[https://snl.no/sagbruk#-Historikk_i_Norge Jf. Store norsk leksikon]</ref> og bygde [[Brøstsaga]].

== Dei enkelte delane ==

Sirkelsaga som står er ein rekonstruksjon av [[Brøstsaga]] slik ho var i 1934. Rekonstruksjonen starta i 1999 og var ferdig i 2002. Ho har to sagblad. Det største blir kalla bakblad og blir brukt il å fjerne [https://snl.no/bakhon bakhonen] frå stokken. Det andre blir kalla bordblad og blir brukt til å sage [https://snl.no/planke plank] og [https://snl.no/firkant_-_trelast boks].  Under arbeidet med fundamentet ved elva fann dei fire gamle 30-40 kg tunge [https://snl.no/lager_-_maskindel lager] av stein, der ein kan sjå spor etter oppheng for aksling. Desse lagera står nå ved oppgangssaga.

[[Oppgangssag|Oppgangssaga]] er ein kopi med undervasshjul, oppsett i 2008. Den demonstrerer det kanskje viktigaste industrielle gjennombrotet i Noreg i eldre tid, da den kom i bruk tidleg på 1500-talet og førte til omfattande uthogging av tømmerskogen særleg langs kysten. Plasseringa her er utanom det gamle anlegget, men vatnet blir henta frå Sagelva

Kverna i anlegget er oppsett på same stad som det har vore kvern tidlegare, og der det på ein av steinane stod årstalet 1704. Kverna som står nå, er kopi av ei tradisjonell gards- eller bekkekverna med liggande [[kvernkall]] og kvernstein frå [[Selbu]]. [https://www.norgeshistorie.no/grunnlov-og-ny-union/artikler/1324-det-daglige-brod.html Det daglege brød] var eit sentralt element i det gamle jordbrukssamfunnet. Denne teknologien vi ser her, med vasskraft og større kvernsteinar, avløyste den meir arbeidskrevjande [https://no.wikipedia.org/wiki/H%C3%A5ndkvern handkverna], der ein kan sjå ein modell i kafeen.  

Denne kverna er rekonstruer slik ho såg ut i 1942, med elektrisk motor. Ho vart da montert i skjul på [[Stuguflotten (Lesja)|Stuguflotten]] og brukt til ulovleg maling av korn så lenge krigen varte. Opphavet til kvernsteinane er ukjent.

Denne [https://no.wikipedia.org/wiki/T%C3%B8ystampe tøy- eller vadmelsstampa] er og oppsett på same stad som det har stått same slag anlegg før, truleg frå midten av 1800-talet. Den som står nå, er ein kopi med fire stokkar og overvasshjul. I slike stamper behandla ein ull ved at taggane på akslingen løfta stokkane og slapp dei ned att i trauet, der det vevde ullstoffet låg og [https://nn.wikipedia.org/wiki/Valking valka] det samal til [[Leksikon:Vadmel|vadmel]].

Drifta av dei ymse delane av anlegget blir styrt gjennom eit kanalsystem med fleire vassrenner, den største på 40 m lengde og med 6,6 m fall. Systemet har den gamle metoden med fleire [[Nåledam|nåledammar]] og luker for kontroll av vatnet. Det blir overført frå Asbjørnsåe til Sagelva gjennom Teppa, eit rekonstruert tradisjonelt inntakssystem som både sikrar minstevassføring og avgrensar vassføringa under flaum. Nålene er av plank med forskjellig breidde for justering av vasstrykket mot sagene og kvernene.

Ovanfor anlegget ligg eit moderne minikraftverk, bygd i 2006 med ein maksimumsproduksjon på 640 kW. Det er nok til 160-170 husstandar. Verket får vatn gjennom ei røyrgate frå øvste del av Sagelva, dre trykkrøyret har eit fall på 110 meter. Vatnet renn ut frå kraftverket og tilbake i Sagelva før resten av anlegget. Når senteret er ope får publikum òg sjå inne på kraftverket.

</onlyinclude>Nedst ved elva ligg det eit bygg som inneheld ymse vassdrivne maskiner og reiskap frå siste fase før den elektriske krafta kunne utnyttast i lokal næringsverksemnd frå 1950- eller 60-talet. Her finn ein mellom anna finare sager, vassdriven høvel, aksling frå [[Tråsådalsbruket]] i Lesja og mykje meir.