291 440
redigeringer
ingen redigeringsforklaring
Ingen redigeringsforklaring |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| (12 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 2: | Linje 2: | ||
{{thumb|Setesdalslaget bunader.jpg|Setesdal er kjend for å halde tradisjonar i hevd. Her medlemmer av Setesdalslaget i Oslo i bunad.|Dagbladet / Norsk Folkemuseum (1952)}} | {{thumb|Setesdalslaget bunader.jpg|Setesdal er kjend for å halde tradisjonar i hevd. Her medlemmer av Setesdalslaget i Oslo i bunad.|Dagbladet / Norsk Folkemuseum (1952)}} | ||
{{thumb|Bjørgulv S. Lund i rette klede 2013.JPG|Men, tradisjonene holdast framleis i hevd meir enn 60 år seinare enn på biletet frå Setesdalslaget. Her er fylkesordførar Bjørgulv S. Lund frå Valle kledd i «rette klede», med ordførarkjede på fylket sin kulturkonferanse i 2013.|Aust-Agder bibliotek og kulturformidling}} | {{thumb|Bjørgulv S. Lund i rette klede 2013.JPG|Men, tradisjonene holdast framleis i hevd meir enn 60 år seinare enn på biletet frå Setesdalslaget. Her er fylkesordførar Bjørgulv S. Lund frå Valle kledd i «rette klede», med ordførarkjede på fylket sin kulturkonferanse i 2013.|Aust-Agder bibliotek og kulturformidling}} | ||
<onlyinclude>'''[[Setesdal]]''' er dalføret langs [[Otra]]vassdraget, som strekk seg frå lengst nord i [[Aust-Agder fylke]]. Historisk har ein rekna de to kommunene [[Bykle kommune|Bykle]] og [[Valle kommune|Valle]] kommune til Setesdal, medan området sørover vart kalla [[Otrudal]]. Etter kvart flytta ein grensa sørover til [[Bygland kommune|Bygland]]. Dalen vart då delt inn i Øvre og Nedre Setesdal. I dag reknar ein ofte også med [[Iveland kommune|Iveland]] og [[Evje og Hornnes kommune|Evje og Hornnes]] til dalen, noko som medfører at meir enn halvparten av Aust-Agder tilhøyrer Setesdal. Dette området svarar til [[Setesdal fogderi]], som eksisterte frå 1660 til 1919.</onlyinclude> | <onlyinclude>'''[[Setesdal]]''' er dalføret langs [[Otra]]vassdraget, som strekk seg frå lengst nord i tidlegare [[Aust-Agder fylke]]. Historisk har ein rekna de to kommunene [[Bykle kommune|Bykle]] og [[Valle kommune|Valle]] kommune til Setesdal, medan området sørover vart kalla [[Otrudal]]. Etter kvart flytta ein grensa sørover til [[Bygland kommune|Bygland]]. Dalen vart då delt inn i Øvre og Nedre Setesdal. I dag reknar ein ofte også med [[Iveland kommune|Iveland]] og [[Evje og Hornnes kommune|Evje og Hornnes]] til dalen, noko som medfører at meir enn halvparten av Aust-Agder tilhøyrer Setesdal. Dette området svarar til [[Setesdal fogderi]], som eksisterte frå 1660 til 1919.</onlyinclude> | ||
==Namn== | ==Namn== | ||
Fyrste ledd i namnet kjem frå norrønt ''setr'', som tyder 'bustad'. Den tidlegaste kjende bruken av namnet er frå [[Magnus Lagabøte]]s [[Landsloven|landslov]], der dalen nord for [[Bygland]] omtalast som ''Sættre'', som er ei dativform. | Fyrste ledd i namnet kjem frå norrønt ''setr'', som tyder 'bustad'. Den tidlegaste kjende bruken av namnet er frå [[Magnus Lagabøte]]s [[Landsloven|landslov]] frå 1274, der dalen nord for [[Bygland]] omtalast som ''Sættre'', som er ei dativform. | ||
==Geografi og kommunikasjon== | ==Geografi og kommunikasjon== | ||
| Linje 12: | Linje 12: | ||
Det er ein relativt trang dal, med [[Setesdalsheiane]] på både sider. <onlyinclude>Nede i dalen er det områder som tidlegare var nærastt uframkommelege, og dalen var derfor lenge isolert frå kysten i sør. Stiar og [[kløvveger]] på heiane var då einaste moglegheit til å komme fram. Frem til 1800-talet var det mest ferdsel til/frå Setesdal i retning aust-vest. Det vil si at iallefall midtre og øvre del av dalen hadde mest kontakt mot [[Rogaland]] og mot [[Fyresdal]] i [[Telemark]]. I [[mellomalderen]] skatta setesdølane til [[Stavanger]]. | Det er ein relativt trang dal, med [[Setesdalsheiane]] på både sider. <onlyinclude>Nede i dalen er det områder som tidlegare var nærastt uframkommelege, og dalen var derfor lenge isolert frå kysten i sør. Stiar og [[kløvveger]] på heiane var då einaste moglegheit til å komme fram. Frem til 1800-talet var det mest ferdsel til/frå Setesdal i retning aust-vest. Det vil si at iallefall midtre og øvre del av dalen hadde mest kontakt mot [[Rogaland]] og mot [[Fyresdal]] i [[Telemark]]. I [[mellomalderen]] skatta setesdølane til [[Stavanger]]. | ||
Fyrst i [[1846]] vart hovudvegen frå [[Kristiansand]] til [[Bykle (tettsted)|Bykle]] anlagt, og setesdølane trakk då meir mot byen i sør. Særleg i Bykle hadde det vore vanskeleg kommunikasjon sørover, då den smale og bratte [[Byklestigen]] var einaste veg.</onlyinclude> | Fyrst i [[1846]] vart hovudvegen frå [[Kristiansand]] til [[Bykle (tettsted)|Bykle]] anlagt, og setesdølane trakk då meir mot byen i sør. Særleg i Bykle hadde det vore vanskeleg kommunikasjon sørover, då den smale og bratte [[Byklestigen]] var einaste veg.</onlyinclude> I dag er det [[riksveg 9]], også kalla Setesdalsvegen, som er den viktigste ferdselsåra gjennom dalen. | ||
I 1867 byrja dampbåttrafikken på [[Kilefjorden]] og [[Byglandsfjorden]]. | I 1867 byrja dampbåttrafikken på [[Kilefjorden]] og [[Byglandsfjorden]]. | ||
I [[1896]] vart [[Setesdalsbanen]] bygt fram til Byglandsfjord. | I [[1896]] vart [[Setesdalsbanen]] bygt fram til Byglandsfjord. Den vart nedlagt i 1962. | ||
==Kultur== | ==Kultur== | ||
| Linje 42: | Linje 42: | ||
==Offentleg forvaltning== | ==Offentleg forvaltning== | ||
Som [[distrikt]] omfattar Setesdal Valle, Bykle, Bygland og Evje og Hornnes, med [[Evje]] som regionsenter og [[Setesdal regionråd]] som samarbeidsforum. Iveland tilhøyrer i denne samanhangen [[Kristiansandregionen]], som dermed skil seg noko frå det gamle Setesdal fogderi. | I tidleg mellomalder hadde området truleg ikkje nokon skreven lov, for det er ikkje med i [[Gulatingslagen]]. Fyrst i høgmellomalderen kom Setesdal fullt inn under riksstyret; som nemnt ovafor er ''Sættre'' med i [[landsloven]] frå 1274. Dalen vart ein del av [[Råbyggelag amt|Råbyggjelag]], som omfatta det indre av Agder. Frå 1682 vart Råbyggjelag og Nedenes styrt som eitt amt, og i 1815 vart dei to formelt slått saman til [[Nedenes amt]], i dag [[Aust-Agder]] fylke. | ||
Som [[distrikt]] omfattar Setesdal Valle, Bykle, Bygland og Evje og Hornnes, med [[Evje (Evje og Hornnes)|Evje]] som regionsenter og [[Setesdal regionråd]] som samarbeidsforum. Iveland tilhøyrer i denne samanhangen [[Kristiansandregionen]], som dermed skil seg noko frå det gamle Setesdal fogderi. | |||
Setesdal har ein eigen driftseining under [[Agder politidistrikt]]. Pr. 2015 er det fire lensmannskontor som ligg under Driftsenhet Setesdal: [[Valle og Bykle lensmannskontor]], [[Bygland lensmannskontor]], [[Evje og Hornnes lensmannskontor]] og [[Åseral lensmannskontor]]; sistnemnde reknast elles ikkje med til dalen, men det er mest praktisk å ha området under denne driftseininga. | |||
Setesdalskommunane tilhøyrer [[Kristiansand tingrett]] under [[Agder lagdøme]]. | |||
==Kyrkja== | |||
Det fyrste teiknet på kristen tru i Setesdal er [[Galtelandsteinen]] på Evje, som nemnar far og son som var kristne, og som truleg var satt opp mellom 1016 og 1020. Dette er langt sør i dalen, og truleg tok det noko lenger tid før den nye trua spreidde seg nordover. Ingen av kyrkjene frå mellomalderen er bevart, men ein har rester av nokre av dei. Mest kjent er portalen frå [[Hylestad stavkyrkje]]. | |||
[[Otredal prosti]] i [[Den norske kyrkje]] dekkjer Setesdal og [[Vennesla kommune|Vennesla]]. Prestegjelda i Setesdal var [[Evje prestegjeld|Evje]], [[Bygland prestegjeld|Bygland]] og [[Valle prestegjeld|Valle]]. [[Bykle sokn]] var ein del av Valle prestegjeld, også etter at Bykle kommune vart oppretta i 1902. Sjå elles artiklane om prestegjelda for meir informasjon om sokneinndelinga. | |||
==Kjelder== | ==Kjelder== | ||
* {{swiki|Setesdal}}. | * {{swiki|Setesdal}}. | ||
* [https://snl.no/Setesdal Setesdal] i ''Store norske leksikon''. | * [https://snl.no/Setesdal Setesdal] i ''Store norske leksikon''. | ||
* [https://snl.no/dialekter_i_Setesdal Dialekter i Setesdal] i ''Store norske leksikon''. | |||
* Stylegar, Frans Arne: ''[http://arkeologi.blogspot.no/2004_08_01_archive.html Upplond]'' på ''Arkeologi i nord''. | |||
==Eksterne lenkjer== | ==Eksterne lenkjer== | ||
* [http://www.setesdalswiki.no/wiki/Hovedside Setesdalswiki]. | * [http://www.setesdalswiki.no/wiki/Hovedside Setesdalswiki]. | ||
* [http://www.vallemal.no Talemålet i Valle og Hylestad]. | |||
[[Kategori:Setesdal| ]] | [[Kategori:Setesdal| ]] | ||
[[Kategori:Aust-Agder | [[Kategori:Agder fylke]] | ||
[[Kategori:Aust-Agder]] | |||
[[Kategori:Daler]] | [[Kategori:Daler]] | ||
[[Kategori:Distrikt]] | [[Kategori:Distrikt]] | ||
{{nn}} | |||