Skribenter
87 027
redigeringer
Språkskiftet til nynorsk i Lom (vis kilde)
Sideversjonen fra 15. mar. 2020 kl. 10:46
, 15. mar. 2020ingen redigeringsforklaring
(Presisering) |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| (4 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 2: | Linje 2: | ||
'''[[Språkskiftet til nynorsk i Lom]]''' skjedde tidleg. Det var den fyrste bygda på [[Austlandet]] som innførte landsmålet som skulemål. Det skjedde i 1899, i alle skulekrinsane i bygda. Språkskiftet hadde nær samanheng med den blomstrande norskdomsrørsla som [[Christopher Bruun]] hadde sett i gang i [[Gudbrandsdalen]] i siste tredelen av 1800-talet. Fleire av dei som rydda grunnen og stilte seg i spissen for språkskiftet i Lom, hadde sjølve vore elevar av Bruun på folkehøgskulen hans i [[Sel]] og/eller i [[Gausdal]]. Andre hadde i barneskulealderen gått på [[Andreas Austlid]] sin [[Friskulen i Lom|friskule på Ofigsbø i Lom]] i 1870-åra. Friskulen var ein avleggjar av Bruuns folkehøgskule.</onlyinclude> | '''[[Språkskiftet til nynorsk i Lom]]''' skjedde tidleg. Det var den fyrste bygda på [[Austlandet]] som innførte landsmålet som skulemål. Det skjedde i 1899, i alle skulekrinsane i bygda. Språkskiftet hadde nær samanheng med den blomstrande norskdomsrørsla som [[Christopher Bruun]] hadde sett i gang i [[Gudbrandsdalen]] i siste tredelen av 1800-talet. Fleire av dei som rydda grunnen og stilte seg i spissen for språkskiftet i Lom, hadde sjølve vore elevar av Bruun på folkehøgskulen hans i [[Sel]] og/eller i [[Gausdal]]. Andre hadde i barneskulealderen gått på [[Andreas Austlid]] sin [[Friskulen i Lom|friskule på Ofigsbø i Lom]] i 1870-åra. Friskulen var ein avleggjar av Bruuns folkehøgskule.</onlyinclude> | ||
Arbeidarrørsla, som verka i positiv lei for [[Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen|nynorsksaka i Gudbrandsdalsbygdene]] i mellomkrigstida, var ikkje på banen enno i denne pionerbygda for norskdomen. Men da den neste måloffensiven kom midt på 1920-talet, hadde Arbeidarpartiet fått betydeleg innverknad i bygda. Da fekk nynorsken gjennomslag som administrasjonsmål. Enda litt seinare kom språkskiftet i kyrkjeleg samanheng, heilt mot slutten av 1920-åra i hovudkyrkja. Dette var det neppe Arbeidarpartiet som gjekk i bresjen for. Det skjedde heller under sterk innverknad av norskdomsdyrkinga og olsokfeiringa som nynorsk-ikonet [[Olav Aukrust]] hadde vore hovuddrivkrafta i til han gjekk bort i 1929. Nynorskliturgien vart innført nokre år seinare i annekssokna. | Arbeidarrørsla, som verka i positiv lei for [[Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen|nynorsksaka i Gudbrandsdalsbygdene]] i [[mellomkrigstida]], var ikkje på banen enno i denne pionerbygda for norskdomen. Men da den neste måloffensiven kom midt på 1920-talet, hadde Arbeidarpartiet fått betydeleg innverknad i bygda. Da fekk nynorsken gjennomslag som administrasjonsmål. Enda litt seinare kom språkskiftet i kyrkjeleg samanheng, heilt mot slutten av 1920-åra i hovudkyrkja. Dette var det neppe Arbeidarpartiet som gjekk i bresjen for. Det skjedde heller under sterk innverknad av norskdomsdyrkinga og olsokfeiringa som nynorsk-ikonet [[Olav Aukrust]] hadde vore hovuddrivkrafta i til han gjekk bort i 1929. Nynorskliturgien vart innført nokre år seinare i annekssokna. | ||
== Vedtaket om skulemålet == | == Vedtaket om skulemålet == | ||
| Linje 30: | Linje 30: | ||
Vi får også nokre ymt om ein breiare lokal basis for motstanden mot nynorsken. Kommunevalet i 1904 vart av riksmålstilhengarane gjort til eit språkval. Av målforkjemparane vart dette uttrykt slik: «Nokre danemålsmenn der var, vilde hausten 1904 nytta heradsvalet til å kasta ut norsken. "Danemålet skal vera einaste sak på høgrelista".»<ref>Hovdanprotokollen side 640, truleg referert etter avisinnlegg av Halvard Holm.</ref> Det var jamvel tale om å få i gang ein privatskule basert på riksmålsundervisning. Men Venstre stod særleg sterkt i bygda på denne tida rett før 1905. Resultatet av kommunevalet vart 16 målmenn og berre fire andre. Frå riksmålssida førte altså den politiske vegen ikkje fram, enda dei i følgje nok ein sarkastisk kommentar i Den 17de Mai hadde hatt «god hjelp frå dokter, lensmann, "de herrer Blagere" og fleire.» | Vi får også nokre ymt om ein breiare lokal basis for motstanden mot nynorsken. Kommunevalet i 1904 vart av riksmålstilhengarane gjort til eit språkval. Av målforkjemparane vart dette uttrykt slik: «Nokre danemålsmenn der var, vilde hausten 1904 nytta heradsvalet til å kasta ut norsken. "Danemålet skal vera einaste sak på høgrelista".»<ref>Hovdanprotokollen side 640, truleg referert etter avisinnlegg av Halvard Holm.</ref> Det var jamvel tale om å få i gang ein privatskule basert på riksmålsundervisning. Men Venstre stod særleg sterkt i bygda på denne tida rett før 1905. Resultatet av kommunevalet vart 16 målmenn og berre fire andre. Frå riksmålssida førte altså den politiske vegen ikkje fram, enda dei i følgje nok ein sarkastisk kommentar i Den 17de Mai hadde hatt «god hjelp frå dokter, lensmann, "de herrer Blagere" og fleire.» | ||
Den siste merknaden om «Blagere» er særleg verdt å merkje seg, fordi det indikerer ein motstand mot venstre- og nynorskframstøytane også blant gardbrukarane, ikkje berre frå det kondisjonerte sjiktet. Det må vere sikta til gardbrukaren på Blakar, Rolv Pålsson Frisvold (1879-1961), og faren hans, føderådsmannen Pål Erlandsson Frisvold (1846-1912). Kanskje kan også ein eller fleire av brørne til den unge brukaren ha vore rekna til «de herrer Blagere». Det var i så fall eldstemann [[Erland Frisvold|Erland]] (1877-1971), som på dette tidspunktet gjekk på [[Krigsskolen|Krigsskulen]], og Ragnvald (1881-1912) som vart kontorist hjå Richard Andvord i Kristiania. Ingen av desse er registrerte som heimeverande på Blakar i folketeljinga 1900. | Den siste merknaden om «Blagere» er særleg verdt å merkje seg, fordi det indikerer ein motstand mot venstre- og nynorskframstøytane også blant gardbrukarane, ikkje berre frå det kondisjonerte sjiktet. Det må vere sikta til gardbrukaren på Blakar, Rolv Pålsson Frisvold (1879-1961), og faren hans, føderådsmannen Pål Erlandsson Frisvold (1846-1912). Kanskje kan også ein eller fleire av brørne til den unge brukaren ha vore rekna til «de herrer Blagere». Det var i så fall eldstemann [[Erland Frisvold|Erland]] (1877-1971), som på dette tidspunktet gjekk på [[Krigsskolen|Krigsskulen]], og Ragnvald (1881-1912) som vart kontorist hjå [[Richard Andvord]] i Kristiania. Ingen av desse er registrerte som heimeverande på Blakar i folketeljinga 1900. | ||
Så er det kanskje eit uttrykk for den sikre dominansen nynorsken fekk i Lom i mellomkrigstida, at ein ny generasjon på Blakar, representert ved Pål Rolvsson Blakar (1906-1998), engasjerte seg i det nystarta måldyrkingslaget i 1935. Han var far til [[Rolv Mikkel Blakar]] (fødd 1944), professor i psykologi, nynorskmann og forfattar av språkpsykologiske avhandlingar. | Så er det kanskje eit uttrykk for den sikre dominansen nynorsken fekk i Lom i mellomkrigstida, at ein ny generasjon på Blakar, representert ved Pål Rolvsson Blakar (1906-1998), engasjerte seg i det nystarta måldyrkingslaget i 1935. Han var far til [[Rolv Mikkel Blakar]] (fødd 1944), professor i psykologi, nynorskmann og forfattar av språkpsykologiske avhandlingar. | ||
| Linje 46: | Linje 46: | ||
I følgje Hovdan-protokollen fekk ikkje Lom nokon prest som «kunne preika på norsk» etter Mortensen heller. [[Theodor Julius Børresen]], som vart innsett i kallet same året (1903), var venteleg også riksmålsmann, men stod neppe så hardt i striden som forgjengaren. Børresen kom frå kallet i [[Jostedalen]], og var van med å takle utfordringane frå det framstormande landsmålet i den bygda. | I følgje Hovdan-protokollen fekk ikkje Lom nokon prest som «kunne preika på norsk» etter Mortensen heller. [[Theodor Julius Børresen]], som vart innsett i kallet same året (1903), var venteleg også riksmålsmann, men stod neppe så hardt i striden som forgjengaren. Børresen kom frå kallet i [[Jostedalen]], og var van med å takle utfordringane frå det framstormande landsmålet i den bygda. | ||
Etter at Børresen døydde i 1921, kom det ein ny prest som heller ikkje sjølv var nynorskbrukande. Men han var ein kulturelt romsleg natur, og hadde stor sympati for norskdomsrørsla. Det var [[Peter Lorentz de Ferry Smidt|Lorentz Smidt]] (1880-1944, etter Lom sokneprest i Vang på Hedmarken frå 1936). Han vart god ven med diktaren [[Olav Aukrust]], og samarbeidde med han om å få i gang olsokstemnene som sidan har vore eit fast innslag i kulturlivet i Lom. Smidt vart også ven av og mentor for den nynorskdyrkande og opprørske proletardiktaren [[Tor Jonsson]] | Etter at Børresen døydde i 1921, kom det ein ny prest som heller ikkje sjølv var nynorskbrukande. Men han var ein kulturelt romsleg natur, og hadde stor sympati for norskdomsrørsla. Det var [[Peter Lorentz de Ferry Smidt|Lorentz Smidt]] (1880-1944, etter Lom sokneprest i Vang på Hedmarken frå 1936). Han vart god ven med diktaren [[Olav Aukrust]], og samarbeidde med han om å få i gang olsokstemnene som sidan har vore eit fast innslag i kulturlivet i Lom. Smidt vart også ven av og mentor for den nynorskdyrkande og opprørske proletardiktaren [[Tor Jonsson]]. Jonsson levde dei fyrste åtte åra av livet sitt på ein husmannsplass under prestegarden, og sidan i ei «stusslegstugu» like ved, etter at familien vart utsagd frå plassen. Jonsson var ein generasjon yngre enn diktaren frå Aukrust i same nabolaget, og måtte finne seg i å bli kalla «Vetl-Aukrusten» på folkemunne. Dei to vidgjetne diktarane har gjort mykje til å sikre statusen for nynorsken i heimbygda. | ||
Det var på ei av Smidts og Olav Aukrusts olsokstemner, i 1928, at det for fyrste gong vart halde gudsteneste på nynorsk i Lomskyrkja. Da var det ikkje Smidt som heldt preika, men presten i nabokallet Vågå, [[Eugen Birkelund]]. | Det var på ei av Smidts og Olav Aukrusts olsokstemner, i 1928, at det for fyrste gong vart halde gudsteneste på nynorsk i Lomskyrkja. Da var det ikkje Smidt som heldt preika, men presten i nabokallet Vågå, [[Karl Eugen Birkelund]]. | ||
Året etter, ved vedtak den 26. mai 1929, vart nynorsk tekst og altarbok innført i Lomskyrkja. Så gjekk det nokre år før det same skjedde i anneksa Garmo (22. mars 1936) og Bøverdalen mest samstundes, etter det som er notert i Hovdan-protokollen. | Året etter, ved vedtak den 26. mai 1929, vart nynorsk tekst og altarbok innført i Lomskyrkja. Så gjekk det nokre år før det same skjedde i anneksa Garmo (22. mars 1936) og Bøverdalen mest samstundes, etter det som er notert i Hovdan-protokollen. | ||
| Linje 61: | Linje 61: | ||
== Kjelder og litteratur == | == Kjelder og litteratur == | ||
*Høgåsen, Martinus: «Erik Rudser», i ''Årbok for Gudbrandsdalen 1948'' | *Høgåsen, Martinus: «Erik Rudser», i ''[[Årbok for Gudbrandsdalen]] 1948'' | ||
*Kolden, Jon (red. Arnfinn Kjelland): ''Bygdabok for Lom'' bd 2 (2002), bd 3 (2005) og bd 4 (2007). | *Kolden, Jon (red. Arnfinn Kjelland): ''Bygdabok for Lom'' bd 2 (2002), bd 3 (2005) og bd 4 (2007). | ||
*''Norsk målreising. Målskiftet i heradi. 1865-1940-195..'' Handskriven protokoll av [[Peder Hovdan]], nå i [[Arkiv for norsk målreising]], Ivar Aasen-tunet i Ørsta. | *''Norsk målreising. Målskiftet i heradi. 1865-1940-195..'' Handskriven protokoll av [[Peder Hovdan]], nå i [[Arkiv for norsk målreising]], Ivar Aasen-tunet i Ørsta. | ||
*Myhren, Johs.: «Nynorsk mål i Gudbrandsdale»n, i ''Årbok for Gudbrandsdalen'' 1989. | *[[Myhren, Johs.]]: «Nynorsk mål i Gudbrandsdale»n, i ''Årbok for Gudbrandsdalen'' 1989. | ||
*Teigen, Håvard: «Bygdedyr i Loms-mørkret? Ei alternativ forståing av bygdesamfunnet på Tor Jonssons tid,» i ''Årbok for Gudbrandsdalen'' 2006. | *Teigen, Håvard: «Bygdedyr i Loms-mørkret? Ei alternativ forståing av bygdesamfunnet på Tor Jonssons tid,» i ''Årbok for Gudbrandsdalen'' 2006. | ||
| Linje 70: | Linje 70: | ||
[[Kategori:Lom kommune]] | [[Kategori:Lom kommune]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{nn}} | |||