Språkskiftet til nynorsk i Skjåk: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb|Marlo skule Skjaak IMG 0905.JPG|Marlo skule i Skjåk 2009. Bygningen var ny i 1924, året før landsmålet vart vedteke innført i krinsen, etter svært hard strid.|Rebekka Mordt Hosar}}'''[[Språkskiftet til nynorsk i Skjåk]]''' gjekk føre seg i to etappar. Den fyrste var innføring av landsmål som skulemål i fire av sju krinsar i 1908. Andre etappen førte til språkskifte også i dei andre skulekrinsane, i kommuneadministrasjonen og i kyrkja i løpet av tidsrommet 1925-1933. Hardaste striden stod under den andre etappen. Det toppa seg med skuleavrøystingane i Marlo, Holmork og Nordberg i 1925. Da ytra kampen seg så vel ved utfall mot landsmåltilhengarar frå preikestolen som med engasjement frå sentralleiinga i [[Norges kommunistiske parti]]. Etter vedtak om nynorsk [[liturgi]] i 1932-1933 ebba striden etter kvart ut. Etter den tid har i alle høve Skjåk vore nynorskkommune all sin dag. </onlyinclude>

<onlyinclude>Det var [[Skjåk lærarlag]] som tok det fyrste initiativet til språkskiftet i bygda. Laget var stifta i 1897, og to år etter tilbaud dei skulestyret at lærar [[Johan K. Thuland]] kunne halde foredrag om landsmålet «for om muligens at faa det indført i herredets skoler». Det vart ikkje noko av i fyrste omgang, «da flerheden af folket endnu ikke er kommet til forstaaelse af sagens betydning til deres egen fordel», som lærarlagets oppsummering av resultatet vart formulert.</onlyinclude>

Etter [[rettskrivingsreformen 1907]] fann lærarlaget det på sin plass å ta eit nytt initiativ for saka. Denne gongen vart det avrøystingar i kvar enkelt skulekrins. På grunnlag av resultata frå desse gjorde skulestyret vedtak om at landsmålet frå 1. mai 1908 skulle brukast til norsk skriftleg i krinsane Øygard, Gjeilo, Åmot og Bråtå, dvs. i dei vestre og austre endane av bygda.  

Eit par års tid frå 1916 vart det gjort eit forsøk med skulesentralisering i søre bygda, da borna Øygards- og Gjeiloskrinsane vart overførde til Marlo skule. Da vart det gjort vedtak i skulestyret om landsmål som hovudmål i sentralskulen. Men etter at ein gjekk attende til den gamle krinsinndeklinga, heldt Marlo fram med riksmålet. Det vart også gjort forsøk på å få gjeninnført riksmålet i Åmot-krinsen (1912) og i Bråtå (1914), men skulestyret sa nei.<ref>''Norsk målreising.''</ref>I Nordberg vart det halde ny målavrøysting i 1920, men utan at dette førde til endringar. Det vart gjeve 68 røyster for riksmålet og 34 for landsmålet.<ref>Svend Aaboens dagbok 14.4.1920. Kopi i bygdebokarkivet.</ref>

== Språkskifte mot folkeviljen i skulekrinsane? ==

I 1925 tok skulestyret på nytt opp saka. På førespurnad fekk dei tilråding frå skuledirektøren [[Olav Andreas Eftestøl|Olav A. Eftestøl]] om å innføre landsmålet. Så vart det halde krinsavrøystingar både i Marlo, Holmork og Nordberg. Nå oppstod det ein situasjon som sette søkjelyset på røystereglane i skulelova. Dei som hadde røysterett, var foreldre med born i skulen i krinsen. Eit alminneleg fleirtal av alle røysteføre i krinsen ville kunne påleggje skulestyret å gjere vedtak i samsvar med dette fleirtalet. Eit alminneleg fleirtal av frammøtte ved krinsmøte var også bindande for skulestyret, men til dette var hefta ein føresetnad om at den frammøtte forsamlinga da måtte utgjera 2/3 av det samla talet røysteføre i krinsen. Mange meinte at lovføresegnene gav rom for avgjerder som var tvilsame ut frå eit demokratisk synspunkt. Det som skjedde i Skjåk, tykkjest stadfeste dette.

Dette openbert urimelege resultatet kunne ikkje riksmålsfolket utan vidare gå med på. E.C.Brandser og hans forbundsfellar sette dermed i gang ein underskriftaksjon for å behalde riksmålet. Aksjonen kunne skilte med 174 underskrifter. Fråsegna med underskriftene vart behandla i skulestyremøte den 4. mai 1925. Dei fann å ikkje måtte la protesten bestemme utfallet, for «i lovi stod det ikkje noko um at ein skal gjera vedtak um målformi etter slike "henstillinger".» Skuledirektør Eftsestøl hadde ved påteikning ingenting å merke til skulestyrets avgjerd.<ref>Skjåk kommunearkiv, skulestyrets saksdokument 1925: Brev frå skulestyret til skuledirektøren19.5.1925</ref>  

Underskrivarane var vaksne folk både med og utan røysterett i skulekrinssaker, så lista kunne rett nok ikkje utan vidare nyttast som ein overveldande fleirtalsmanifestasjon av krinsens vilje etter skulelova. Det framgår ikkje av gjennomgått kjeldemateriale om det vart gjort noko forsøk på å samanhalde underskriftlistene med det godkjende valmanntalet.

I Holmork krins var hendingsgangen parallell med den i Marlo. Også der vart det halde ny avrøysting etter protesterande underskriftskampanjer. Riksmålet samla her 151 underskrifter i Holmorkkrinsen, men også her fånyttes. Det var 223 røysteføre i krinsen. 96 personar av desse var til stades på det nye krinsmøtet den 27. mai, og alle desse røysta for riksmåleet.

To år seinare, i kjølvatnet av skulemålsstriden, fremja heradsstyremedlem lærar og kyrkjesongar [[K.G.Wågen]] følgjande framlegg for heradsstyret (i møte den 29. juli 1925):  

I Skjåk var ikkje slike tankar heilt utan rot i røynda.  Lærar og klokkar [[Johan K. Thuland]] frå [[Fjaler]] i [[Sunnfjord]] hadde arbeidd for landsmålet sidan han kom til Skjåk på slutten av 1890-talet. Han var ei tid skulestyreformann og var drivande kraft i målvedtaket for utkantkrinsane i 1908. Som klokkarkollega i annekssoknet hadde han i byrjinga [[Hans B. Osnes]] frå [[Ulsteinvik kommune|Ulstein]] på [[Sunnmøre]]. Osnes var den fyrste typiske vestlandslæraren som hadde kome til bygda. Han var aktiv norskdomsmann og fråhaldsaktivist. Osnes vart i 1898 avløyst av ein ny vestlandslærar, [[Kolbein Skaare]] frå [[Stryn]] i [[Nordfjord]]. Fram til han vart sjuk i 1930, hadde Skaare ein heilt sentral posisjon i bygda, som lærar og kyrkjesongar fyrst i Nordberg, så i hovudsoknet, og han var ordførar. I avisa 17de Mai den 7. mars 1929 heiter det om Skaare: «Det er mykje han å takka at Skjåk no er ei heilnorsk bygd.»<ref>Her referert etter ''Norsk målreising''.</ref> [[Elling K. Tjønneland]] frå [[Gaular]] i Sunnfjord kom til Skjåk i 1904, og var medverkande i målvedtaket blant anna i hans eigne krinsar Øygard og Gjeilo i 1908. I 1925 stod han aller fremst i striden som skulestyreformann.  

Ein generasjon tidlegare finn vi venstrebonden [[Ola O. Skjaak |Ola O. Skjaak i Brekk]] som ein pioner for landsmålet bygda. Far og son [[Ola Aanstad|Ola]] og [[Kristen Aanstad]], båe gardbrukarar, postopnarar og for Kristens vedkomande også handelsmann, var blant dei ivrige i [[Skjåk mållag]]. Ola Aanstad var dessutan ordførar (Venstre) da det fyrste språkskiftet foregjekk i 1908. Særs ivrig i mållaget var også bonde og heradskasserar [[Rolv K. Øygard]] (Skrindøygarden) frå grenda synna Brua i hovudsoknet. Han var ein pådrivar både i 1908 og 1925. «Norda berget» bør særskilt nemnast [[Olav Øygard]] (Grimstadøygarden), som var ordførar (Venstre) da striden rasa som verst.

Blant spissane i ''motstanden'' mot landsmålet er det naturleg å nemne tre namn: [[Erik C. Brandser|E.C.Brandser]], tidlegare gardbrukar og pensjonert underoffiser, [[Erik R. Kvale]], gardbrukar og landhandlar, og dertil soknepresten i bygda [[Harald Bakke]]. Brandser var hovudmann bak underskriftsaksjonen i 1925. Sokneprest Bakke skapte sterk røre da han frå preikestolen kom med eit utfall mot tre landsmålstilhengarar i skulestyret. Han meinte at dei hadde vanvyrda hyrdeembetet, og alle visste at det hadde med målstriden å gjere.  

Når det gjeld dei partipolitiske skiljelinjene i språkpolitikken, er biletet samansett. Venstrepartiet i bygda var rett nok nokså eintydig for landsmålet, og dei tre ordførarane frå dette partiet i den aktuelle perioden (O. Aanstad, K.Skaare og O.Øygard) stod alle på landsmållinja. I leiinga for riksmålssaka var det derimot nokså eintydig bondeparti- og høgredominans. Men ein skal da ha i minne til dømes det faktum at bondepartiagitatoren framfor nokon i 1920-åra, [[Gudbrand Skjaak]], var landsmålskrivande og entusiastisk norskdomsforkjempar, kanskje særleg under «fyrste etappen» i den lokale målstriden. I 1909 skriv han til dømes eit begeistra referat frå eit foredrag for målsaka som lærar [[Hans B. Osnes]] hadde halde i Skjåk.  Skjaak skriv mellom anna: «Siste luten av talen var noko so godt, so gripande, at eg snaudt har høyrt maken […] Eg har høyrt sjølve Bjørnson desmeir, men neimen um han kunde faa det so hjartevarmt paa sin stive riks, lel.»<ref>Avisklipp, datert 23.3.1909, i G. Skjaaks privatarkiv. Det framgår ikkje kva avis det er henta frå.</ref> På nasjonal basis gjekk partiet til Gudbrand Skjaak, [[Bondepartiet]], i 1920-åra inn for ei langsiktig samanføring av dei to skriftmåla.  

Jamvel sentralleiinga i NKP kan seiast å ha gripe inn i denne striden som tydeleg splitta lokallaga i Skjåk og Nordberg. I april 1925 skriv [[Olav Scheflo]] i [[Arbeideren og Gudbrandsdalens Arbeiderblad|Arbeideren]], kommunistavisa på Hamar, eit innlegg under overskrifta «Vaart parti og maalstriden». Han refererer til ein ikkje nærare namngjeven partifelle i Gudbrandsdalen som hadde vendt seg til han og fortalt korleis «en del kamerater» hadde engasjert seg for riksmålet mot landsmålet i skulestriden.<ref>Arbeideren og Gudbrandsdalens Arbeiderblad, 14. april 1925.</ref> Om vi ikkje kan vite det sikkert, er det nærliggjande å tru at han som hadde vendt seg til Scheflo var K.G.Wågen, og at striden var den som nett da gjekk føre seg i Skjåk. I alle høve var Wågen var ein ivrig bidragsytar til og abonnentsankar for Arbeideren, og han kjende Scheflo personleg.<ref>Hosar, H.P. 1991 side 89. Munnleg opplysning til H.P.Hosar 1990 frå tilsett ved Arbeiderbevegelsens arkiv i Oslo, Kåre Auale, som refererte til Inge Scheflo om venskapen mellom faren Olav Scheflo og lærar Wågen.</ref> Scheflo gjer greie for at partiet ikkje har rokke å utarbeide noko språkpolitisk program. Men i praksis har partiet alltid stilt seg på landsmålets side, skriv Scheflo. Dei kan ikkje som sosialdemokratane (DNA) stille seg nøytrale i «en kamp, som vitterlig er en politisk kamp altsaa et stykke klassekamp.» Partiet kan ikkje stille seg saman med storborgarskapet «som i maalstriden er representert av Riksmaalsforbundet». Landsmåltilhengarar kunne rett nok vere litt av kvart, men «vi kan ikke ta hensyn til at mange maalfolk er chauvinister og kommunistætere. Vi maa holde oss det faktum for øie, at maalreisningen er en folkereisning.»