Veiledere, Administratorer
164 188
redigeringer
Språkskiftet til nynorsk i Skjåk (vis kilde)
Sideversjonen fra 4. aug. 2022 kl. 08:11
, 4. aug. 2022Teksterstatting – «med med» til «med»
Ingen redigeringsforklaring |
m (Teksterstatting – «med med» til «med») |
||
| (7 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb| | <onlyinclude>{{thumb|Prest og klokkar Skjåk ca 1925.jpg|<small>Prest, klokkar og bondemann under ei gravferd ved Skjåk kyrkje i 1920-åra. Sokneprest [[Harald Bakke]] og lærar og kyrkjesongar [[Kolbein Skaare]] var framståande talsmenn for kvar si side i språkstriden, som dei var det politisk. Presten var bondepartimann, klokkaren Venstre/Radikale folkeparti. Bygdekaren i midten veit visst ikkje riktig kven han skal halde med.</small>|Kristian Stakston}}'''[[Språkskiftet til nynorsk i Skjåk]]''' gjekk føre seg i to etappar. Den fyrste var innføring av landsmål som skulemål i fire av sju krinsar i 1908. Andre etappen førte til språkskifte også i dei andre skulekrinsane, i kommuneadministrasjonen og i kyrkja i løpet av tidsrommet 1925-1933. Hardaste striden stod under den andre etappen. Det toppa seg med skuleavrøystingane i Marlo, Holmork og Nordberg i 1925. Da ytra kampen seg så vel ved utfall mot landsmåltilhengarar frå preikestolen som med engasjement frå sentralleiinga i [[Norges kommunistiske parti]]. Det kan stillast spørsmål om ikkje nynorskvedtaka skjedde i strid med folkeviljen på det tidspunktet. Etter vedtak om nynorsk [[liturgi]] i 1932-1933 ebba striden etter kvart ut. Etter den tid har Skjåk vore nynorskkommune all sin dag.</onlyinclude> | ||
== Landsmål i utkantkrinsane == | == Landsmål i utkantkrinsane == | ||
{{thumb|Bokkodden Wågen 1922.jpg|<small>Nordberg (Bokkeodden) skule i Skjåk 1922, der landsmålet vart innført tre år seinare. Småskulelærar [[Ingrid Kitilstad]] til venstre, storskulelærar [[Kristian Gerhard Wågen|K.G.Wågen]] til høgre. Han var kommunist og norskdomsmann, og var sentral i arbeidet for innføring av nynorsken i skulane i Skjåk. Han var også klokkar i Nordberg kyrkje, og stod i likskap med klokkar Skaare i hovudsoknet i sterkt motsetnadsforhold til soknepresten, partipolitisk så vel som i språkstriden.</small>|Kristian Stakston}} | |||
Det var [[Skjåk lærarlag]] som tok det fyrste initiativet til språkskiftet i bygda. Laget var stifta i 1897, og to år etter tilbaud dei skulestyret at lærar [[Johan K. Thuland]] kunne halde foredrag om landsmålet «for om muligens at faa det indført i herredets skoler». Det vart ikkje noko av i fyrste omgang, «da flerheden af folket endnu ikke er kommet til forstaaelse af sagens betydning til deres egen fordel», som lærarlagets oppsummering av resultatet vart formulert. | Det var [[Skjåk lærarlag]] som tok det fyrste initiativet til språkskiftet i bygda. Laget var stifta i 1897, og to år etter tilbaud dei skulestyret at lærar [[Johan K. Thuland]] kunne halde foredrag om landsmålet «for om muligens at faa det indført i herredets skoler». Det vart ikkje noko av i fyrste omgang, «da flerheden af folket endnu ikke er kommet til forstaaelse af sagens betydning til deres egen fordel», som lærarlagets oppsummering av resultatet vart formulert. | ||
| Linje 21: | Linje 22: | ||
Tydelegast vart det demonstrert i Marlo. Der var det krinsmøte og avrøysting den 23. mars 1925. Det stod 291 røysteføre i det godkjende manntalet. Av desse var det 129 til stades på krinsmøtet. 123 av dei røysta for riksmål, seks for landsmål. Men for at denne overveldande overvekta av riksmålsfolk skulle fått gjennomslag i saka, måtte det etter lova ha møtt fram 195 røysteføre. Heimesitjarane vart i dette tilfellet i praksis tekne til inntekt for landsmålet. Det var lett å rekne ut som riksmålstilhengaren fanejunker [[Erik C. Brandser|E.C.Brandser]] gjorde det i ein protest til skuledirektøren: «Dersom Landsmaalsfolket havde mødt med 65 Stemmer til (hvis der er saamange i Kredsen) saa havde Skolestyret vært bundet og maatet beslute, at Rigsmaal skulde være Hovedmaal.» | Tydelegast vart det demonstrert i Marlo. Der var det krinsmøte og avrøysting den 23. mars 1925. Det stod 291 røysteføre i det godkjende manntalet. Av desse var det 129 til stades på krinsmøtet. 123 av dei røysta for riksmål, seks for landsmål. Men for at denne overveldande overvekta av riksmålsfolk skulle fått gjennomslag i saka, måtte det etter lova ha møtt fram 195 røysteføre. Heimesitjarane vart i dette tilfellet i praksis tekne til inntekt for landsmålet. Det var lett å rekne ut som riksmålstilhengaren fanejunker [[Erik C. Brandser|E.C.Brandser]] gjorde det i ein protest til skuledirektøren: «Dersom Landsmaalsfolket havde mødt med 65 Stemmer til (hvis der er saamange i Kredsen) saa havde Skolestyret vært bundet og maatet beslute, at Rigsmaal skulde være Hovedmaal.» | ||
Dette openbert urimelege resultatet kunne ikkje riksmålsfolket utan vidare gå med på. E.C.Brandser og hans forbundsfellar sette dermed i gang ein underskriftaksjon for å behalde riksmålet. Aksjonen kunne skilte med 174 underskrifter. Fråsegna med underskriftene vart behandla i skulestyremøte den 4. mai 1925. Dei fann å ikkje måtte la protesten bestemme utfallet, for «i lovi stod det ikkje noko um at ein skal gjera vedtak um målformi etter slike "henstillinger".» Skuledirektør | Dette openbert urimelege resultatet kunne ikkje riksmålsfolket utan vidare gå med på. E.C.Brandser og hans forbundsfellar sette dermed i gang ein underskriftaksjon for å behalde riksmålet. Aksjonen kunne skilte med 174 underskrifter. Fråsegna med underskriftene vart behandla i skulestyremøte den 4. mai 1925. Dei fann å ikkje måtte la protesten bestemme utfallet, for «i lovi stod det ikkje noko um at ein skal gjera vedtak um målformi etter slike "henstillinger".» Skuledirektør Eftestøl hadde ved påteikning ingenting å merke til skulestyrets avgjerd.<ref>Skjåk kommunearkiv, skulestyrets saksdokument 1925: Brev frå skulestyret til skuledirektøren19.5.1925</ref> | ||
Underskrivarane kan ha omfatta somme som ikkje hadde røysterett i skulekrinssaker, så lista kunne ikkje utan vidare nyttast som ein overveldande fleirtalsmanifestasjon av krinsens vilje etter skulelova. Det framgår ikkje av gjennomgått kjeldemateriale om det vart gjort noko forsøk på å samanhalde underskriftlistene med det godkjende valmanntalet. | Underskrivarane kan ha omfatta somme som ikkje hadde røysterett i skulekrinssaker, så lista kunne ikkje utan vidare nyttast som ein overveldande fleirtalsmanifestasjon av krinsens vilje etter skulelova. Det framgår ikkje av gjennomgått kjeldemateriale om det vart gjort noko forsøk på å samanhalde underskriftlistene med det godkjende valmanntalet. | ||
| Linje 31: | Linje 32: | ||
=== Holmork og Nordberg === | === Holmork og Nordberg === | ||
I Holmork krins var hendingsgangen parallell med den i Marlo. Også der vart det halde ny avrøysting etter protesterande underskriftskampanjer. Riksmålet samla her 151 underskrifter i Holmorkkrinsen, men også her fånyttes. Det var 223 røysteføre i krinsen. 96 personar av desse var til stades på det nye krinsmøtet den 27. mai, og alle desse røysta for | I Holmork krins var hendingsgangen parallell med den i Marlo. Også der vart det halde ny avrøysting etter protesterande underskriftskampanjer. Riksmålet samla her 151 underskrifter i Holmorkkrinsen, men også her fånyttes. Det var 223 røysteføre i krinsen. 96 personar av desse var til stades på det nye krinsmøtet den 27. mai, og alle desse røysta for riksmålet. | ||
I Nordberg (for Bokkodden og Skamsar skular) har vi ikkje funne underskriftslister i kjeldematerialet. Ved det fyrste krinsmøtet 18. april var det gjeve 42 røyster av 276 i godkjent valmanntal. 34 av dei 42 røysta for riksmål, sju for landsmål. På forlangande av lovleg antal røysteføre vart det halde nytt krinsmøte den 13. juni. Da var 281 oppførde i manntalet. 38 frammøtte røysta for riksmålet, ein for landsmålet. Etter talet på frammøtte å dømme, var engasjementet i språksaka påtakeleg mindre enn i Holmork og særleg i Marlo. | I Nordberg (for Bokkodden og Skamsar skular) har vi ikkje funne underskriftslister i kjeldematerialet. Ved det fyrste krinsmøtet 18. april var det gjeve 42 røyster av 276 i godkjent valmanntal. 34 av dei 42 røysta for riksmål, sju for landsmål. På forlangande av lovleg antal røysteføre vart det halde nytt krinsmøte den 13. juni. Da var 281 oppførde i manntalet. 38 frammøtte røysta for riksmålet, ein for landsmålet. Etter talet på frammøtte å dømme, var engasjementet i språksaka påtakeleg mindre enn i Holmork og særleg i Marlo. | ||
| Linje 64: | Linje 65: | ||
Men vestlandsklokkarane utgjorde berre ein del av fortroppane i målrørsla. Det let seg neppe gjere å bestemme objektivt kva som var genuin folkevilje i saka på bestemte tidspunkt. Men mellom anna røystetala i målsaka blant dei folkevalde i heradsstyret syner jo at det må ha vore ei viss folkeleg oppslutning om språkskiftet i 1920-åra. Og vestlandslærarane hadde solide allierte blant dei innfødde. Syskenparet [[Gregor Kummen|Gregor]] og [[Tea Kummen]], som båe var lærarar, var blant desse. Gregor Kummen overtok forresten lærar- og kyrkjesongarstillinga etter Skaare da sistnemnde fekk slag i 1930. | Men vestlandsklokkarane utgjorde berre ein del av fortroppane i målrørsla. Det let seg neppe gjere å bestemme objektivt kva som var genuin folkevilje i saka på bestemte tidspunkt. Men mellom anna røystetala i målsaka blant dei folkevalde i heradsstyret syner jo at det må ha vore ei viss folkeleg oppslutning om språkskiftet i 1920-åra. Og vestlandslærarane hadde solide allierte blant dei innfødde. Syskenparet [[Gregor Kummen|Gregor]] og [[Tea Kummen]], som båe var lærarar, var blant desse. Gregor Kummen overtok forresten lærar- og kyrkjesongarstillinga etter Skaare da sistnemnde fekk slag i 1930. | ||
Ein generasjon tidlegare finn vi venstrebonden [[Ola O. Skjaak |Ola O. Skjaak i Brekk]] som ein pioner for landsmålet bygda. Far og son [[Ola Aanstad|Ola]] og [[Kristen Aanstad]], båe gardbrukarar, postopnarar og for Kristens vedkomande også handelsmann, var blant dei ivrige i [[Skjåk mållag]]. Ola Aanstad var dessutan ordførar (Venstre) da det fyrste språkskiftet foregjekk i 1908. Særs ivrig i mållaget var også bonde og heradskasserar [[Rolv K. Øygard]] (Skrindøygarden) frå grenda synna Brua i hovudsoknet. Han var ein pådrivar både i 1908 og 1925. Skreddar og jordbrukar [[Syver Bøje]] var blant dei som tala for landsmålet på folkemøtet før avrøystinga i Marlo 1925. I likskap | Ein generasjon tidlegare finn vi venstrebonden [[Ola O. Skjaak |Ola O. Skjaak i Brekk]] som ein pioner for landsmålet bygda. Far og son [[Ola Aanstad|Ola]] og [[Kristen Aanstad]], båe gardbrukarar, postopnarar og for Kristens vedkomande også handelsmann, var blant dei ivrige i [[Skjåk mållag]]. Ola Aanstad var dessutan ordførar (Venstre) da det fyrste språkskiftet foregjekk i 1908. Særs ivrig i mållaget var også bonde og heradskasserar [[Rolv K. Øygard]] (Skrindøygarden) frå grenda synna Brua i hovudsoknet. Han var ein pådrivar både i 1908 og 1925. Skreddar og jordbrukar [[Syver Bøje]] var blant dei som tala for landsmålet på folkemøtet før avrøystinga i Marlo 1925. I likskap med lærar Eggum skal han ha påverka Jan-Magnus Bruheim til å velje nynorsken i sitt forfattarskap.<ref>Ivar Øygard i samtale med Hans P. Hosar 1990.</ref> «Norda berget» bør særskilt nemnast [[Olav Øygard]] (Grimstadøygarden), som var ordførar ([[Radikale Folkeparti|Venstre/Radikale folkeparti]]) da striden rasa som verst. | ||
Blant spissane i ''motstanden'' mot landsmålet er det naturleg å nemne tre namn: [[Erik C. Brandser|E.C.Brandser]], tidlegare gardbrukar og pensjonert underoffiser, [[Erik R. Kvale]], gardbrukar og kjøpmann, og dertil [[Harald Bakke]], soknepresten i bygda. Brandser var hovudmann bak underskriftsaksjonen i 1925. Sokneprest Bakke skapte sterk røre da han frå preikestolen kom med eit utfall mot tre landsmålstilhengarar i skulestyret. Han meinte at dei hadde vanvyrda hyrdeembetet, og alle visste at det hadde med målstriden å gjere. Agronom, gardbrukar og underoffiser [[Rasmus Forberg]] stod i front for riksmålet i Holmork-krinsen. | Blant spissane i ''motstanden'' mot landsmålet er det naturleg å nemne tre namn: [[Erik C. Brandser|E.C.Brandser]], tidlegare gardbrukar og pensjonert underoffiser, [[Erik R. Kvale]], gardbrukar og kjøpmann, og dertil [[Harald Bakke]], soknepresten i bygda. Brandser var hovudmann bak underskriftsaksjonen i 1925. Sokneprest Bakke skapte sterk røre da han frå preikestolen kom med eit utfall mot tre landsmålstilhengarar i skulestyret. Han meinte at dei hadde vanvyrda hyrdeembetet, og alle visste at det hadde med målstriden å gjere. Agronom, gardbrukar og underoffiser [[Rasmus Forberg]] stod i front for riksmålet i Holmork-krinsen. | ||
| Linje 93: | Linje 94: | ||
Fil:E C Brandser.jpg|Erik C. Brandser (1865-1945) | Fil:E C Brandser.jpg|Erik C. Brandser (1865-1945) | ||
Fil:Harald Bakke.jpg|Harald Bakke, sokneprest i Skjåk 1916-1929. | Fil:Harald Bakke.jpg|Harald Bakke, sokneprest i Skjåk 1916-1929. | ||
Fil:Rasmus Forberg (1895-1971).jpg|Rasmus Forberg (1895-1971) | |||
</gallery> | </gallery> | ||
== Referansar == | == Referansar == | ||
| Linje 113: | Linje 115: | ||
[[Kategori:Nynorsk]] | [[Kategori:Nynorsk]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{nn}} | |||