Veiledere, Administratorer
9 032
redigeringer
Mellomlagring
(Mellomlagring) |
(Mellomlagring) |
||
| Linje 31: | Linje 31: | ||
«Tredjestanden», dei som «arbeidde», skilde seg sterkt frå dei to øvste stendene. For det fyrste bestod den arbeidande stand av ein ulikt mykje større del av befolkninga. Adel og presteskap utgjorde dei fleste stader berre ein ubetydeleg andel statistisk sett. «Tredjestanden» omfatta dessutan mange ulike yrkesgrupper og sjikt, og kan negativt definerast som dei i samfunnet som ikkje var adelege og ikkje geistlege (altså allmugen, «commoners» = vanleg folk). Men i praksis, og iallfall som «politisk» korporasjon, var det vel å merke berre dei ikkje-adelege og ikkje-geistlege ''sjølvstendig næringsdrivande'' som vart medrekna, dvs. dei med [[Leksikon:Borgerskap|handels-, handverkar- eller skipparborgarskap]] i byane og gardbrukarar på landet. Representasjonsmyndet var dessutan uløyseleg knytta til ''husbondsstatus''. Familiemedlemmer, tenestefolk, husmenn og andre arbeidarar vart sedde som avhengige vedheng til dei husbondane som skulle representere tredjestanden. | «Tredjestanden», dei som «arbeidde», skilde seg sterkt frå dei to øvste stendene. For det fyrste bestod den arbeidande stand av ein ulikt mykje større del av befolkninga. Adel og presteskap utgjorde dei fleste stader berre ein ubetydeleg andel statistisk sett. «Tredjestanden» omfatta dessutan mange ulike yrkesgrupper og sjikt, og kan negativt definerast som dei i samfunnet som ikkje var adelege og ikkje geistlege (altså allmugen, «commoners» = vanleg folk). Men i praksis, og iallfall som «politisk» korporasjon, var det vel å merke berre dei ikkje-adelege og ikkje-geistlege ''sjølvstendig næringsdrivande'' som vart medrekna, dvs. dei med [[Leksikon:Borgerskap|handels-, handverkar- eller skipparborgarskap]] i byane og gardbrukarar på landet. Representasjonsmyndet var dessutan uløyseleg knytta til ''husbondsstatus''. Familiemedlemmer, tenestefolk, husmenn og andre arbeidarar vart sedde som avhengige vedheng til dei husbondane som skulle representere tredjestanden. | ||
I kor stor grad bøndene var offisielt representerte blant riksstendene varierte sterkt frå land til land. Liveigne og bønder elles som var underkasta adelege eller geistlege herskapsrettar (seigneurial- eller føydalrettar), var haldne utanfor, for så vidt analogt med Platons utelating av slavane frå antikkens statsorden. I Noreg var husbondar på alle sjølvstendige (matrikulerte) gardsbruk inkluderte, anten gardane var sjølveigde eller leiglendingsgods. Bøndene som (del av ein) «riksstand» kan seiast å ha falle saman med dei som hadde fulle rettar på bygdetinget. | I kor stor grad bøndene var offisielt representerte blant riksstendene varierte sterkt frå land til land. Liveigne og bønder elles som var underkasta adelege eller geistlege herskapsrettar (seigneurial- eller føydalrettar), var haldne utanfor, for så vidt analogt med Platons utelating av slavane frå antikkens statsorden. I Noreg var husbondar på alle sjølvstendige (matrikulerte) gardsbruk inkluderte, anten gardane var sjølveigde eller leiglendingsgods. Bøndene som (del av ein) «riksstand» kan seiast å ha falle saman med dei som hadde fulle rettar på [[Leksikon:Bygdeting|bygdetinget]]. | ||
=== Riksstender i Danmark-Noreg === | === Riksstender i Danmark-Noreg === | ||
| Linje 38: | Linje 38: | ||
Etter innføringa av eineveldet i 1660 var riksstendene ikkje lenger ein del av det politiske systemet i Danmark-Noreg. Det vart slutt på stendermøta, og den fremste politiske standsforsamlinga, [[Leksikon:Riksrådet|Riksrådet]], vart avskaffa. Riksrådet, der eit utval av rikets høgaste adel hadde sete, var eit sentralorgan som modifiserte kongemakta i monaleg grad. | Etter innføringa av eineveldet i 1660 var riksstendene ikkje lenger ein del av det politiske systemet i Danmark-Noreg. Det vart slutt på stendermøta, og den fremste politiske standsforsamlinga, [[Leksikon:Riksrådet|Riksrådet]], vart avskaffa. Riksrådet, der eit utval av rikets høgaste adel hadde sete, var eit sentralorgan som modifiserte kongemakta i monaleg grad. | ||
Eit anna fenomen som kan knyttast til stenderstaten vart også avskaffa i og med eineveldet. [[Leksikon:Len|Lensordninga]] vart avløyst av [[Leksikon:Amt|amtsinndelinga]], og samstundes fall det adelege monopolet på slike regionale øvrigheitsposisjonar (lensherrefunksjonen) også bort. I prinsippet skulle nå folk med borgarleg herkomst kunne få også så høge embete. Ei anna sak er at høge embetsmenn med borgarleg bakgrunn gjerne kunne bli tildelt adelskap når dei kom i slik posisjon. Frå 1679 medførte også visse plasseringar i [[Leksikon:Rang|rangen]] automatisk adeleg status. Trass dette kan ein under eineveldet i Danmark-Noreg ikkje med god rett lenger snakke om ein stenderstat, i motsetnad til for eksempel Sverige, som hadde stenderforsamlinga Riksdagen i behald jamvel under tilnærma eineveldige kongar. Derimot gjev det meining å nytte uttrykket «rangstat» om det statlege styringssystemet i det som framleis under eineveldet definitivt var eit ''standssamfunn'' i Danmark og Noreg. | Eit anna fenomen som kan knyttast til stenderstaten vart også avskaffa i og med eineveldet. [[Leksikon:Len|Lensordninga]] vart avløyst av [[Leksikon:Amt|amtsinndelinga]], og samstundes fall det adelege monopolet på slike regionale øvrigheitsposisjonar (lensherrefunksjonen) også bort. I prinsippet skulle nå folk med borgarleg herkomst kunne få også så høge embete. Ei anna sak er at høge embetsmenn med borgarleg bakgrunn gjerne kunne bli tildelt adelskap når dei kom i slik posisjon. Frå 1679 medførte også visse plasseringar i [[Leksikon:Rang|rangen]] automatisk adeleg status ([[rangadel]]). Trass dette kan ein under eineveldet i Danmark-Noreg ikkje med god rett lenger snakke om ein stenderstat, i motsetnad til for eksempel Sverige, som hadde stenderforsamlinga Riksdagen i behald jamvel under tilnærma eineveldige kongar. Derimot gjev det meining å nytte uttrykket «rangstat» om det statlege styringssystemet i det som framleis under eineveldet definitivt var eit ''standssamfunn'' i Danmark og Noreg. | ||
=== Standsskilje, rettar og plikter === | === Standsskilje, rettar og plikter === | ||
Eit viktig samfunnsfelt der standsskilja var formelt og reelt fast institusjonaliserte, var rettsstellet. Det galdt ''for det fyrste'' ulik prosedyre for ulike stender i rettslege samanhengar. Adelen hadde såkalla [[Leksikon:Verneting|privilegert verneting]]. I medhald av Chrsitian V's Norske lov 1687 skulle grevar og friherrar (baronar) og «de højeste Officerer» i livs- og æressaker stemnast direkte inn for Høgsterett i København. Andre av adel og «lige med Adelen privilegerede» hadde tilsvarande [[Leksikon:Overhoffretten|Overhoffretten]] på [[Akershus slott og festning|Akershus]] som verneting. ''For det andre'' kunne privatpersonar vere tillagde justismakt i kraft av standsposisjon og privileg. Frå 1646 hadde eigarar av [[Leksikon:Setegård|rette adelege setegardar]] såkalla [[Leksikon:Hals- og håndsrett|hals- og håndsrett]] over sine [[Leksikon:Ukedagsbønder|vekedagsbønder]]. | |||
=== I jordeigedoms- og skattetilhøve === | |||
=== Innan rettsstellet === | |||
Eit viktig samfunnsfelt der standsskilja var formelt og reelt fast institusjonaliserte, var rettsstellet. Det galdt ''for det fyrste'' ulik prosedyre for ulike stender i rettslege samanhengar. Adelen hadde såkalla [[Leksikon:Verneting|privilegert verneting]]. I medhald av Chrsitian V's Norske lov 1687 skulle grevar og friherrar (baronar) og «de højeste Officerer» i livs- og æressaker stemnast direkte inn for Høgsterett i København. Andre av adel og «lige med Adelen privilegerede» hadde tilsvarande [[Leksikon:Overhoffretten|Overhoffretten]] på [[Akershus slott og festning|Akershus]] som verneting. Før 1660 var det [[Leksikon:Herredag|herredagen]] som var adeleg verneting. | |||
''For det andre'' kunne privatpersonar vere tillagde justismakt i kraft av standsposisjon og privileg. Frå 1646 hadde eigarar av [[Leksikon:Setegård|rette adelege setegardar]] såkalla [[Leksikon:Hals- og håndsrett|hals- og håndsrett]] over sine [[Leksikon:Ukedagsbønder|vekedagsbønder]]. Medf hals- og hånd følgde rett til sikt- og sakefall (bøteinntekter). Privat sakefallsrett kunne etter eineveldet også følgje godssamlingar i ikkje-adeleg eige. | |||
For det tredje | |||
=== Livsstilsregulering === | |||
=== Symbolske æresprov og gunstbevisingar === | |||
=== Standssamfunn etter 1814? === | === Standssamfunn etter 1814? === | ||