Torvtekking: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>Historisk var torvtak mykje bruka i byane òg, men på grunn av den store faren for smittebrann i dei tettbygde byane gjekk dei så å seie heilt or bruk. Frå [[1980-åra]] av, da torvtak fekk ein renessanse, har det òg komme enkelte byhus med torvtak att. </onlyinclude>

[[Image:Heidal.jpg|thumb|left|Torvtak i [[Heidal]], [[Gudbrandsdal]].{{byline|Roede}}]]  

For folk flest i dag er ''utsjånaden'' poenget ved eit torvtak. Denne måten å tenkje på har opna for alskens moderne erstatningsmaterialar under torva. For om eit torvtak bare er ein måte å sjå ut på, er det ikkje så viktig kva som ligg under, berre taket ikkje lek. Men på eldre torvtak var bjørkenever ein helt nødvendig føresetnad.   

Kor viktig nevra var ser vi i at ordet ''tak'' tyder ‘never’ på [[setesdalsmål]], mens det som i andre dialektar blir kalla ''tak'', heiter ''toke'' i [[Setesdal]]en. Eit tak med never og torv blir kalla ''taktoke'' eller ''rett tak'' i motsetning til andre tekkemåtar.

Never er varig, vasstett, motstandsdyktig og tilgjengeleg over alt i Noreg &mdash; eit mesta ideelt materiale til takbruk. Men etter at det er flekka av [[bjørk]]estamma vil eit neverflak snart krølle seg motsett veg. Det lyt tyngast ned for ikkje å krølle seg eller blåse bort. Både trevirke og stein har vore bruka til dette, men torv er særleg godt eigna. Torv finst over alt, krev ikkje noko pengeutlegg og isolerer relativt bra mot både kulde og varme. Men den oppgåva til torv er først og fremst å halde nevra på plass, så ho kan oppfylle misjonen sin som den eigentlege taktekkinga.

Bordtak var ikkje heilt einerådande i gamle dagar. Andre trotypar som kan gå tilbake til forhistorisk tid har overlevd lenge nokre stader, mest under enkle tilhøve og i uthus og utmarkshus. Undertak av kløyvd virke (''skived'', ''farved'') eller staur (i Gudbrandsdal «rundhællingo») er nokre slike eksempel. Sjølve ordet ''tro'' kan i seg sjølv tyde ‘[[stong|stenger]]’ eller ‘[[staur]]ar’.<ref>{{Nynorskordboka|Tro}}</ref> Dermed er det rimeleg å tru at undertak med staur eller skier var det vanlegaste i eldre tider. Truleg vart bordtro berre bruka på særleg fine hus den gongen kvart bord måtte telgjast med øks fra en kløyvd stokk, før [[oppgangssag]]er gjorde borda rimelegare. Til uthus vart det ofte valt mindre kostbare og arbeidskrevande trotypar. Det finst òg opplysningar om bruk av [[eine]]kvistar eller samanbunta småkvist som undertak i eldre tid, truleg på ei form for ''lekter'' eller ''tilfar'' av staur eller skier.

[[Bjørk]] finst over alt i Skandinavia nordanføre Danmark, og nevra lèt seg lett flekke av til riktig årstid. Tida føre og kring [[jonsok]] vart rekna som den beste tida for dette mange stader, avhengig av lokalt klima og høgd over havet. I mange fjellbygder kan nevra flekkast heilt til midten av august. Nevra blir teken frå tre med diameter frå 8 til 30 cm, mest muleg rettvaksne, glatte og frie for kvistar og sår. Med ein skarp kniv skjer ein eit loddrett snitt, men ikkje gjennom bastlaget og inn i veden. Flaket blir så breitt som snittlengda og så langt som omkretsen på stamma. Til tekking kan alle format brukast, frå mesta meterlange flak til småe lappar på størrelse med ei handflate. Men idealet er jamstore flak med breidd og lengd frå 30 til 50 cm.

Til å feste torvvolen fanst det mange ulike løysingar:  

* Krokar av naturleg rotgrein eller sidegrein på «trøer» eller kløyvninger i sjølve troet. Metoden gjorde det vanskeleg å reparere skadar ved takkanten utan full omlegging.

* Sperrer med naturleg krok av rotgrein. Her òg vart vedlikehaldet vanskeleg.

[[image:1973_Røros02.jpg|thumb|300px|left|Torvtak i by: Røros.{{byline|Frode Inge Helland}}]]

=== Torv ===

Det var best å bruke godt grasbunden torv for å hindre uttørking, siging og erosjon. Men elles sprikar tradisjonsstoffet og litteraturen med omsyn til kva slags torv som vart føretrekt. Myrtorv har vore tilrådd som mindre aggressiv mot nevra, medan annan torv, særleg i fjellstrøk, blir sagt å tære bort nevra raskt. Men myrtorv vil krympe ved tørking og danne sprekker som lyt etterfyllast. Mange rekna sandrik morenejord som den beste taktorva. Det vanlege har nok vore å stikke torv på nærmaste eng eller voll, utan å ta spesielt omsyn til jordarten. Uppstad (1990) fortel at torva vart teken på sjølve tufta når eit nytt hus vart oppsett, og at ein elles henta torva «her og der», gjerne i form av god matjord. Melheim (1933) fortel frå [[Hornindal]] at torv ''“ikkje [vart] teke på serleg turre plassar, men heller ikkje på våte myrer.”'' Frå [[Nordfjord]] refererer elles Hjelmeland (1993) at ''“torven ble tatt på tørrmark, helst var det lyngtorv; myrtorv dudde ikke.”''

== Torvtak utan never ==  

Torvtak gjekk ut av den vanlege byggjeskikken tidleg på 1900-talet, men kulturminnevernet, friluftsmusea og hyttefolket ville halde på torvtaka. Grunnen til dette var i all hovudsak ''[[estetikk]]en'': Utsjånaden var det viktigaste, og «djupstrukturen» med nevra som viktigaste delen vart lagt til sides. Nevra var dyr og vanskeleg å skaffe og nevertekkinga arbeidskrevande. Ho var sett på som eit upraktisk og umoderne element som det galdt å erstatte med noko meir praktisk. Derfor leita dei etter materialar som kunne gje eit tett underlag for torva til rimelegare pris. Musea og kulturminnevernet gjekk over til å vedlikehalde torvtak med erstatningsmaterialar òg.

{{wikipedia|no|Torvtak}}

[[kategori:tak]]