Tosten Olsen Oppnåsen: Forskjell mellom sideversjoner

 

<onlyinclude>{{thumb høyre|Lom Stamstad nov 2011.jpg|Sygard Stamstad i Lom. Store delar av sitt vaksne liv budde Tosten Olsen i [[Øvergrenda (Lom)|Øvergrenda]] på husmannsplassar under Stamstad og andre gardar i nærleiken. Nabogarden til Stamstad er Synstad, som var lensmannsgard. Tosten var fleire gonger arrestant der. I bakgrunnen: Lomsegga og Fossbergom bygdesentrum.|Hans P. Hosar 2011.}}'''[[Tosten Olsen Oppnåsen]]''' (fødd i [[Skjåk]] 11. april 1829, død i [[Lom]] 1918) var husmannsson, og livnærde seg i vaksen alder som åkerbrytar, grøftegravar og med anna slags manuelt arbeid. Han fekk tidleg ord på seg for å vere ein rabagast og notorisk tjuvradd. Rettsprotokollane viser at ryktet ikkje var heilt ugrunna. Han vart også hugsa som ein god historieforteljar og skrønemakar. I likskap med ei rekkje  samtidige representantar for bygdeproletariatet i Lom og Skjåk, er Tosten udøyeleggjord som ein av aktørane i [[Olav Aukrust]]s dikt «Aksion på Tande», under oppnamnet Musken.</onlyinclude>

Musken (Muskeguten, Muske-Tosten) kjem av substantivet ''musk'', som mellom anna tyder boss, rusk, og dertil i følgje [[Ivar Aasen]] ([[Norsk Ordbog]]) «Dunkelhed i Farve, et mørkt eller taaget Udseende, en mørk Plet og deslige.» Så oppnamnet kan vel ha samanheng med Tostens ikkje spesielt pertentlege ytre, eller at han var mørk i hud og hår. Han kan ha vore i tankane til Aukrust når han i «Aksion på Tande» nemner «svartøygd tater frå nørdst i Skjåk» som festdeltakarar. «Brisken» kan kome av verbet å briske (seg), dvs. hovere, skryte, framstå som ein fan-te'-kar.

::::rein = preteritum av ''å rine'', dvs skrike i høgt tonelægje (i fistel), «hvine».

Tosten gifta seg i 1861 i Lom med Oline Ottarsdotter (1828-1882). <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20060626060175.jpg Klokkarbok for Lom hovudsokn nr. 12.]</ref>) Ho var fødd på [[Frøyse]] i Lom (blant «uplasserte» under den garden i bygdeboka) og døydde på plassen Blakarseige. Tosten kalla visst kona si for Olea. Folk herma dette etter han (han likte å knote bymål):

Når Tosten flytta ut frå ålmenningsplassen Oppnåse veit vi ikkje, anna enn at han høgst sannsynleg måtte ut og tene allerie som smågut. Han budde iallfall i Skjåk til ut i tjueårsalderen, da han vart teken for tjuveri der i 1853(sjå nedanfor). Da vart han send til [[Christiania]] på straff, og kanskje slo han seg ikkje til i heimbygda på nytt etter det. Han har truleg søkt levebrød fleire stader. Mellom anna skal han ha vore i [[Molde]], og han likte sjølv å fortelje at han endatil hadde vore med på Lofot-fiske. Det var vanleg for karar av hans stand og stilling å reise lange vegar for å søkje lykka, eller iallfall arbeid. Ja, ikkje berre karar. Oline var i ungdomen i Trondheim ei tid, frå 1851.

Også familiefolk innan dette sosiale sjiktet flytta gjerne mykje rundt, oftast innanfor heimbygda. Det blir til fulle illustrert ved dei bustadene vi har registrert at Tosten og familien budde på.

Ved ekteskapsinngåinga i 1861 er både Tosten og Oline nemnde Haugom, og det er namnet på eit småbruk i [[Øvergrenda]] i Lom hovudsokn. I bygdeboka står det at Tosten og Oline ei tid budde som innerstar i Haugomkvea, ein plass eller småbruk der som syster til Tosten og hennar familie dreiv. Vi har ikkje funne familien i folketeljinga 1865. I den neste teljinga, 1875, har bur Tosten og Oline med småborna sine på plassen «Gjeilen», eller Geilstugu under [[Stamstad]] i det same grannelaget. Tosten er da titulert jordarbeider.<ref>{{folketelling person|pf01052088001842|Tosten Olsen|1875|Lom.}}.</ref>

Da Tosten gifta seg andre gongen, i 1885, budde Tosten i Frøysehagen og brura Marit på Andvordseige, om vi har funne rette paret i kyrkjeboka.<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:NBN:no-a1450-kb20070115630030.jpg Kyrkjebok for Lom.]</ref>Der er dei nemleg båe oppgjevne med fødselsåret 1832, som jo ikkje stemmer. Brudgomen er «dagarbeider». Dagarbeidar er Tosten også i følgje folketeljinga 1900.<ref>{{folketelling person|pf01037080001741|Tosten Olsen|1900|Lom}}.</ref> Da bur han i Sevaldstugu under Andvord. Han er enkjemann, og dei andre som bur der, er ekteparet Herman Andersen og Ingrid Pedersen, som er arbeidarar og hovudpersonar på plassen. Mor til Herman, Marit Helgesdotter, bur der også. Om ikkje før, er det rimeleg å tenkje seg at Olav Aukrust vart kjend med Muskeguten på denne tida. Sevaldstugu ligg ikkje langt frå heimegarden til diktaren, og Marit Helgesdotter var endatil mor til Aukrusts jamaldrande ven Jørgen Bråten («Jørgen jeger og fisker»).

Tosten og enkja Marit Helgesdotter ser ut til å ha vorte eit sambuarpar. Dei bur iallfall toeine på ein plass under Blakar på folketeljingstidspunktet i 1910.<ref>{{folketelling person|pf01036427001282|Tosten Olsen|1910|Lom}}.</ref> Plassen er i folketeljinga omtala som Roen, og er vel identisk med Roastugu som er oppført under Blakar i bygdeboka. Der er rett nok ikkje Tosten og Marit nemnde. At enkjemannen og enkja Tosten og Marit levde i eit parforhold, blir stadfesta av det Olav T. Kvaale fortel om Tosten:

I følgje bygdeboka døydde Muskeguten i Iverstugu da han døydde i 1918. Det var ein plass under Stamstad med det namnet. Men korkje der eller på nokon av dei tre andre plassane i bygdeboka med namn «Ivastugu» er Tosten nemnd.

«Tosten sat ofte inne for tjuveriet sitt,» skriv Olav T. Kvaale. Frå rettsprotokollane har vi iallfall dokumentert at han i 1853 vart dømd til fire år og ein månad straffarbeid i Christiania for fleire tjuveri. Da var han 24 år og budde enno i Skjåk.<ref>Hosar, H.P. 1998:159, 162-163.</ref>

{{F1}}