291 440
redigeringer
m
Teksterstatting – «fylke = Aust-Agder» til «fylke = Agder»
Ingen redigeringsforklaring |
m (Teksterstatting – «fylke = Aust-Agder» til «fylke = Agder») |
||
| (8 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 3: | Linje 3: | ||
| bgfarge = | | bgfarge = | ||
| navn = Ørnefjødd | | navn = Ørnefjødd | ||
| bilde = | | bilde = Vatnedalen 45.jpg | ||
| bildetekst = | | bildetekst = Ørnefjødd 18.8.2005. Til høgre driftsbygning (oppført 1985) og reiskapshus (oppført 1983). Torgeir D. Bakken bygde desse husa. Til venstre: bustadhuset som Inger Elisabeth Bakken Haugarne bygde i 1987. {{byline|[[Aanund Olsnes]]}} | ||
| altnavn = Der heime | | altnavn = Der heime | ||
| førstnevnt = | | førstnevnt = | ||
| Linje 12: | Linje 12: | ||
| sokn = [[Bykle sokn|Bykle]] | | sokn = [[Bykle sokn|Bykle]] | ||
| kommune = [[Bykle kommune|Bykle]] | | kommune = [[Bykle kommune|Bykle]] | ||
| fylke = [[ | | fylke = [[Agder fylke|Agder]] | ||
| gnr = 6 | | gnr = 6 | ||
| bnr = 5 | | bnr = 5 | ||
| Linje 21: | Linje 21: | ||
| postnr = | | postnr = | ||
}} | }} | ||
'''[[Ørnefjødd (Bykle gnr 6/5)|Ørnefjødd]]''' ligg i austenden av det gamle gardsvaldet til [[Vatnedalen (Bykle gnr 6)|Vatnedalen]]. Om ein skal plassere han nøyare i terrenget, kan ein vel seia at vegen til Ørnefjødd går vestetter frå [[Riksveg 9|riksvegen]] like nord for [[Nordli (Bykle)|Nordli]], og at gardsvegen er omlag 2 km. | <onlyinclude><includeonly>{{thumb|Vatnedalen 45.jpg|Ørnefjødd 18.8.2005. Til høgre driftsbygning (oppført 1985) og reiskapshus (oppført 1983). Torgeir D. Bakken bygde desse husa. Til venstre: bustadhuset som Inger Elisabeth Bakken Haugarne bygde i 1987.|Aanund Olsnes}}</includeonly> | ||
'''[[Ørnefjødd (Bykle gnr 6/5)|Ørnefjødd]]''' i [[Bykle kommune|Bykle]] ligg i austenden av det gamle gardsvaldet til [[Vatnedalen (Bykle gnr 6)|Vatnedalen]]. Om ein skal plassere han nøyare i terrenget, kan ein vel seia at vegen til Ørnefjødd går vestetter frå [[Riksveg 9|riksvegen]] like nord for [[Nordli (Bykle)|Nordli]], og at gardsvegen er omlag 2 km. | |||
Om gardsnamnet skriv Olav Haslemo (h.oppgv. 1968, 78): | Om gardsnamnet skriv Olav Haslemo (h.oppgv. 1968, 78): | ||
| Linje 27: | Linje 28: | ||
{{sitat|Bruket har fått namnet sitt etter fjellet like ved. Namnet er samansett med ''ørn'', f, jfr. gno. ''Ǫrn'', m. Etter at namnet på fjellet hadde gått over til å verta namn på bruket, trongst det eit nytt namn på fjellet, som då fekk namn i relasjon til bruket; det nye namnet på fjellet vart [[Ørnefjøddnuten]] - også dette eit døme på «tautologisk» nylaging.}} | {{sitat|Bruket har fått namnet sitt etter fjellet like ved. Namnet er samansett med ''ørn'', f, jfr. gno. ''Ǫrn'', m. Etter at namnet på fjellet hadde gått over til å verta namn på bruket, trongst det eit nytt namn på fjellet, som då fekk namn i relasjon til bruket; det nye namnet på fjellet vart [[Ørnefjøddnuten]] - også dette eit døme på «tautologisk» nylaging.}} | ||
Stort meir er det ikkje å seia om dette, og me kan då gå over til oppsitjarane. Den fyrste som rudde og bygde her heitte Rikard Gunnarsson, og han kom hit på byrjinga av 1730-talet. Då han kaupte bruket hjå Olav og Jon Vatnedalen i 1747, vart det skrive inn i skøytet at han sjølv hadde rudt opp plassen sin frå rå rot. Men jamvel om han i fylgje skøytet kaupte Ørnefjødd «til Odell och Eigendomb» og betala 80 riksdalar, skulle han svara 1/2 dalar i året i leige til vatnedalsbøndene, står det. | Stort meir er det ikkje å seia om dette, og me kan då gå over til oppsitjarane. Den fyrste som rudde og bygde her heitte Rikard Gunnarsson, og han kom hit på byrjinga av 1730-talet. Då han kaupte bruket hjå Olav og Jon Vatnedalen i 1747, vart det skrive inn i skøytet at han sjølv hadde rudt opp plassen sin frå rå rot. Men jamvel om han i fylgje skøytet kaupte Ørnefjødd «til Odell och Eigendomb» og betala 80 riksdalar, skulle han svara 1/2 dalar i året i leige til vatnedalsbøndene, står det.</onlyinclude> | ||
Her har me altså eit sjølveigande bruk, der det likevel skal svarast årleg leige. Kvifor det vart gjort på denne måten, veit me ikkje visst, men ei fylgje var iallfall at oppsitjaren i Ørnefjødd kom til å verta omtala som [[husmann]] i alle offentlege dokument, og dermed også slapp å matrikulere bruket sitt og svara skatt av det. I bolken om [[Maurlii (Bykle gnr 3/18)|Maurlii]] har me vore inne på eit liknande tilfelle, men der har me oppfatta oppsitjaren som vanleg husmann, endå om liksåvel han hadde kaupt retten til å sitje på plassen sin. Grunnen til at me har tolka stoda ulikt, er at jamvel om Maurlii var eit mindre og ringare bruk, var leiga der 4 gonger så høg, slik at oppsitjaren der sat i røynlege husmannskår. For Rikard Gunnarsson og etterfylgjarane hans i Ørnefjødd tykkjest derimot husmannnsstatusen mest å ha vore ein formalitet. | Her har me altså eit sjølveigande bruk, der det likevel skal svarast årleg leige. Kvifor det vart gjort på denne måten, veit me ikkje visst, men ei fylgje var iallfall at oppsitjaren i Ørnefjødd kom til å verta omtala som [[husmann]] i alle offentlege dokument, og dermed også slapp å matrikulere bruket sitt og svara skatt av det. I bolken om [[Maurlii (Bykle gnr 3/18)|Maurlii]] har me vore inne på eit liknande tilfelle, men der har me oppfatta oppsitjaren som vanleg husmann, endå om liksåvel han hadde kaupt retten til å sitje på plassen sin. Grunnen til at me har tolka stoda ulikt, er at jamvel om Maurlii var eit mindre og ringare bruk, var leiga der 4 gonger så høg, slik at oppsitjaren der sat i røynlege husmannskår. For Rikard Gunnarsson og etterfylgjarane hans i Ørnefjødd tykkjest derimot husmannnsstatusen mest å ha vore ein formalitet. | ||
Kvar han var ifrå veit me ikkje, men så sjeldant som namnet Rikard var, kan det kanskje vera forsvarleg å gjeta på at han kan ha vore skyld ei ætt i [[Edland]], der ein finn eit hittil ikkje forklara Rikardsnamn på 1600- og 1700-talet ( Berge: ''Vinje og Rauland'' II, 387, jfr I, 484, III, 295, 387 og IV, 374). Ein indikasjon på at denne gjetinga kan vera rett, er at ein i den omtala ætta frå Edland også finn kvinnenamnet Kristi, og som me straks kjem til hadde Rikard i Ørnefjødd ei dotter med det namnet. | Kvar han var ifrå veit me ikkje, men så sjeldant som namnet Rikard var, kan det kanskje vera forsvarleg å gjeta på at han kan ha vore skyld ei ætt i [[Edland]], der ein finn eit hittil ikkje forklara Rikardsnamn på 1600- og 1700-talet ( Berge: ''Vinje og Rauland'' II, 387, jfr I, 484, III, 295, 387 og IV, 374). Ein indikasjon på at denne gjetinga kan vera rett, er at ein i den omtala ætta frå Edland også finn kvinnenamnet Kristi, og som me straks kjem til hadde Rikard i Ørnefjødd ei dotter med det namnet. | ||
{{thumb|Vatnedalen 32.jpg|«Hekt eller hegd». Slike vart nytta til å stramme og knyte fast i, når ein skulle gjurde eit lass på kjerre eller slede. Denne (35 x 20 cm, reg.nr MOR 0003) finst i Henriksen-samlinga, men tvillaust hadde dei same slaget på alle gardar og plassar.|Setesdalsmuseet}} | |||
* '''Rikard Gunnarsson''', f ca 1696, d 1778 | * '''Rikard Gunnarsson''', f ca 1696, d 1778 | ||
: g 1. m Signe Olavsdtr. Vatnedalen, f ca 1708, d 1752. Born, iallfall: | : g 1. m Signe Olavsdtr. Vatnedalen, f ca 1708, d 1752. Born, iallfall: | ||
| Linje 65: | Linje 68: | ||
Etter at Gyro døydde vart Olav og dottera Birgit buande på bruket. Då Birgit var 28 år, gifte ho seg med ein enkemann frå Tinn som heitte Olav Nilsson, og desse vart det neste oppsitjarparet her. Dei sat på hennes odelsgard, men framstillingsteknisk høver det betre å setje opp han fyrst i familielista. | Etter at Gyro døydde vart Olav og dottera Birgit buande på bruket. Då Birgit var 28 år, gifte ho seg med ein enkemann frå Tinn som heitte Olav Nilsson, og desse vart det neste oppsitjarparet her. Dei sat på hennes odelsgard, men framstillingsteknisk høver det betre å setje opp han fyrst i familielista. | ||
{{thumb|Vatnedalen 33.jpg|Kasteskovel. Slike vart bruka når kornet etter treskinga skulle skiljast i ulike kvalitetar. Ein sette seg då mellom vistehaugen og veggen, og kasta kornet attover herda med skovlen. Det tyngste kornet fauk lengst, og landa ved veggen, det var «veggeranda», som gjekk til såkorn. Nærare han som kasta dala det ned ei rand med stridt, godt matkorn, og nærast attom ryggen hans fall lettekornet ned. Det kunne gå til dyrefor. Kasteskovlane kunne ha litt varierande utforming, men iallfall skulle dei ha glattslipa overflate, og vera tunne og lette. Denne, som ligg i Henriksensamlinga (reg.nr MOR0220), har tydelegvis sprukke sund, og har blitt bøtt ihop med metallbitar.|Setesdalsmuseet}} | |||
* '''Olav Nilsson Husevoll''', f 1757, d 1828 | * '''Olav Nilsson Husevoll''', f 1757, d 1828 | ||
: g 1. 1785 m e Birgit Torsteinsdtr. Hovden, f 1733, d 1789, ikkje born. | : g 1. 1785 m e Birgit Torsteinsdtr. Hovden, f 1733, d 1789, ikkje born. | ||
| Linje 96: | Linje 100: | ||
Som nemnt var det broren Torstein som overtok frå Olav. Me har ikkje sett nokon tinglyst heimelsovergang. At han «kjøpte bruket», slik det står i den gamle gards- og ættesoga (173), er nok likevel rett, men med den modifikasjonen at det sikkert var eit kaup på same vilkår som dei tidlegare. Bruket skulle framleis vera plass under Vatnedalen, og oppsitjaren vart difor oppskriven som «husmand» i [[folketeljinga frå 1801]]. | Som nemnt var det broren Torstein som overtok frå Olav. Me har ikkje sett nokon tinglyst heimelsovergang. At han «kjøpte bruket», slik det står i den gamle gards- og ættesoga (173), er nok likevel rett, men med den modifikasjonen at det sikkert var eit kaup på same vilkår som dei tidlegare. Bruket skulle framleis vera plass under Vatnedalen, og oppsitjaren vart difor oppskriven som «husmand» i [[folketeljinga frå 1801]]. | ||
{{thumb|Vatnedalen 34.jpg|Soldaten her har skilauparuniform, men så vidt me har skjøna skulle skilauparar, jegerar og skarpskyttarar etter uniformsreglementet frå 1789 bruke same uniforma. Uniformsfargen var blå med gul krage og gule ermeoppslag. Når Torstein Nilsson var militær då han skulle gifte seg, laut han søkje kompanisjefen om løyve, og det var også påbode at han gifte seg i uniform. Kopiert etter ei teikning av Andreas Bloch (1860-1917) i Forsvarsmuseet, Oslo.}} | |||
* '''Torstein Nilsson Husevoll''', f 1767, d 1805 | * '''Torstein Nilsson Husevoll''', f 1767, d 1805 | ||
: g 1793 m e Anne Torbjørnsdtr. Byklum, f 1751, d 1835. Born: | : g 1793 m e Anne Torbjørnsdtr. Byklum, f 1751, d 1835. Born: | ||
| Linje 133: | Linje 138: | ||
Det som her vert fortalt vil me tru er rett, då bortsett frå at innfestingspengane i 1810 sjølvsagt var riksdalar, ikkje speciedalar. Ein annan stad (''Gamalt or Sætesdal'' II, 229 f) har Skar endå eit par gode passasjar etter [[Svein Knutsson Hovden|Svein Hovden]] å fortelje om Hallvard, så han lyt få ordet att med det same: | Det som her vert fortalt vil me tru er rett, då bortsett frå at innfestingspengane i 1810 sjølvsagt var riksdalar, ikkje speciedalar. Ein annan stad (''Gamalt or Sætesdal'' II, 229 f) har Skar endå eit par gode passasjar etter [[Svein Knutsson Hovden|Svein Hovden]] å fortelje om Hallvard, så han lyt få ordet att med det same: | ||
{{thumb|Vatnedalen 35.jpg|«Dei hengde seg i, so mange som slapp innåt». Teikning Tove Krogh 2005.}} | |||
{{sitat|Hallvor Ørnefjødd var av kjempeblod. Han hadde aldri fenge hogg, og aldri fekk han det heller. Han var så i feikten eingong på [[Bjørnarå (Bykle gnr 18)|Bjørnarå]] - det hadde vore løglegt sett han då. Dei låg der og kjøyrde bjalkar, Hallvor og Torstein Gunnheim og mange andre. Då fall dei ut, han og Torstein. Men Torstein fekk slikt tak i det lange håret. Og hine kjøyrarane hjelpte han; dei hengde seg i, so mange som slapp innåt. Hallvor tenkte plent dei seigde han ned. Men so sleit han seg laus og la inn i gruva med hovudet og brende håret av seg. Du og du, som Torstein fekk smurt seg. | {{sitat|Hallvor Ørnefjødd var av kjempeblod. Han hadde aldri fenge hogg, og aldri fekk han det heller. Han var så i feikten eingong på [[Bjørnarå (Bykle gnr 18)|Bjørnarå]] - det hadde vore løglegt sett han då. Dei låg der og kjøyrde bjalkar, Hallvor og Torstein Gunnheim og mange andre. Då fall dei ut, han og Torstein. Men Torstein fekk slikt tak i det lange håret. Og hine kjøyrarane hjelpte han; dei hengde seg i, so mange som slapp innåt. Hallvor tenkte plent dei seigde han ned. Men so sleit han seg laus og la inn i gruva med hovudet og brende håret av seg. Du og du, som Torstein fekk smurt seg. | ||
| Linje 195: | Linje 201: | ||
Bjørgulv var son til eit ektepar frå [[Mo kommune (Telemark)|Mosokn]] som budde i [[Oddeskar under Løyland]]. Desse heitte Tone Olavsdotter og Hallvard Olavsson Mule (jfr. ''Valle'' VI, 65). | Bjørgulv var son til eit ektepar frå [[Mo kommune (Telemark)|Mosokn]] som budde i [[Oddeskar under Løyland]]. Desse heitte Tone Olavsdotter og Hallvard Olavsson Mule (jfr. ''Valle'' VI, 65). | ||
{{thumb|Vatnedalen 36.jpg|Stavkinne med tregjorder. Diameter ca 16 cm, høgde ca 65 cm. I slike - av varieriande storleik - vart alt smør laga, inntil sveivekinna kom på moten mot slutten av 1800-åra. Kinnekrossen eller stampa vart køyrt opp og ned gjennom rjomen til mjølkefeittet vart utskilt og samla seg i klumpar. Eitt poeng som mange idag ikkje kjenner til, er at det alltid vart kinna av rjome, altså aldri av søt fløyte. Dette var turvande av omsyn til oppbevaringa, ein måtte ofte samle rjome nokså lenge fyrr ein hadde nok til å kinne, men mange meiner også at smør som er kinna av rjome vert friskare på smak. Dette er grunnlaget for at Tine i seinare tid har byrja å framstille såkalla «Kviteseidsmør». Henriksen-samlinga (reg.nr MOR 0091).|Setesdalsmuseet}} | |||
Dei som budde her i 1875 var for det fyrste Bjørgulv og Valborg og dottera Tone, vidare var det Sigrid Kjetilsdotter og sonen Knut, og endeleg var her ein liten gut, som heitte Hallvard Drengsson, fødd 21.1.1869. Sistnemnde var brorson åt Bjørgulv, son åt Dreng Hallvardsson Oddeskar og enka Birgit Eivindsdotter Gjerden, fødd Trydal. Foreldra gifte seg nokre månader etter at sonen vart fødd. | Dei som budde her i 1875 var for det fyrste Bjørgulv og Valborg og dottera Tone, vidare var det Sigrid Kjetilsdotter og sonen Knut, og endeleg var her ein liten gut, som heitte Hallvard Drengsson, fødd 21.1.1869. Sistnemnde var brorson åt Bjørgulv, son åt Dreng Hallvardsson Oddeskar og enka Birgit Eivindsdotter Gjerden, fødd Trydal. Foreldra gifte seg nokre månader etter at sonen vart fødd. | ||
| Linje 242: | Linje 249: | ||
I alle høve var resultatet at A/S Sætersdalen vart eigar, og at dotter åt Bjørgulv og Valborg vart brukar for selskapet. | I alle høve var resultatet at A/S Sætersdalen vart eigar, og at dotter åt Bjørgulv og Valborg vart brukar for selskapet. | ||
{{thumb|Vatnedalen 37.jpg|Tone B. Ørnefjødd (1858-1937). Etter det sonen Bjørgulv sidan fortalde fekk ho ikkje lov av foreldra sine å gifte seg med far hans: «Det var for ringt å gifte seg med ein same, veit du», sa han. Bilete teke av Peder B. Frøysnes. Her frå Setesdalsmuseet.}} | |||
* '''Tone Bjørgulvsdotter Ørnefjødd''', f 1858, d 1937. Born: | * '''Tone Bjørgulvsdotter Ørnefjødd''', f 1858, d 1937. Born: | ||
:* Bjørgulv, f 1897, g 1937 m Asgjerd Skaret, sjå nedanfor og [[Nordheim (Bykle gnr 3/19)|Nordheim]], gnr 3, bnr 19 | :* Bjørgulv, f 1897, g 1937 m Asgjerd Skaret, sjå nedanfor og [[Nordheim (Bykle gnr 3/19)|Nordheim]], gnr 3, bnr 19 | ||
| Linje 260: | Linje 268: | ||
Bjørgulv sat med bruket her til i 1968, då han overdrog det til Torgeir Bakken, son åt ovannemnde Dreng Tarjeisson på grannebruket. | Bjørgulv sat med bruket her til i 1968, då han overdrog det til Torgeir Bakken, son åt ovannemnde Dreng Tarjeisson på grannebruket. | ||
* '''Torgeir Drengsson Bakken''', f 1937, d | * '''Torgeir Drengsson Bakken''', f 1937, d 1994 | ||
: g m Berit Laate Berntsen, f 1944. Born: | : g m Berit Laate Berntsen, f 1944. Born: | ||
:* Inger Elisabeth, f 1964, gbr, g m Knut Haugarne, [[Haukeli]], born: | :* Inger Elisabeth, f 1964, gbr, g m Knut Haugarne, [[Haukeli]], born: | ||
| Linje 268: | Linje 276: | ||
Berit Laate Bakken er frå [[Odda kommune|Odda]]. Foreldra henne var Birger William Berntsen og kona, Ingegerd Kristine, fødd Laate. Berit har arbeidd som arkivleiar i Bykle kommune. | Berit Laate Bakken er frå [[Odda kommune|Odda]]. Foreldra henne var Birger William Berntsen og kona, Ingegerd Kristine, fødd Laate. Berit har arbeidd som arkivleiar i Bykle kommune. | ||
Torgeir arbeidde mykje av tida på anlegg, men han var også aktiv gardbrukar. Då han overtok bruket var her eit dyrka areal på 30 mål. Han dyrka opp 70 til, slik at her nå er 100 mål jordbruksland. Vidare skal nemnast at han har stelt opp stoga på bruket, og at han på 1990-talet fekk seg opp ny, stor driftsbygning og reidskapshus. | Torgeir arbeidde mykje av tida på anlegg, men han var også aktiv gardbrukar. Då han overtok bruket var her eit dyrka areal på 30 mål. Han dyrka opp 70 til, slik at her nå er 100 mål jordbruksland. Vidare skal nemnast at han har stelt opp stoga på bruket, og at han på 1990-talet fekk seg opp ny, stor driftsbygning (1985) og reidskapshus (1983). | ||
Berit bur framleis på bruket. Etter at Torgeir døydde hadde ho nokre år ein forpaktar, som heiter Steinar Haugen. Han hadde kring 90 vinterfora sauer, men slutta med gardsdrifta i 2002. Han har kaupt seg tomt og sett seg opp hus på garden, så me tek den nærare presentasjonen av han i avsnittet om den nye heimen hans ([[Trudvang (Bykle gnr 6/103)|Trudvang]], bnr 103). | Berit bur framleis på bruket. Etter at Torgeir døydde hadde ho nokre år ein forpaktar, som heiter Steinar Haugen. Han hadde kring 90 vinterfora sauer, men slutta med gardsdrifta i 2002. Han har kaupt seg tomt og sett seg opp hus på garden, så me tek den nærare presentasjonen av han i avsnittet om den nye heimen hans ([[Trudvang (Bykle gnr 6/103)|Trudvang]], bnr 103). | ||
| Linje 276: | Linje 284: | ||
Inger Elisabeth bygde seg eit nytt bustadhus på garden, det har bnr 80 og matrikkelnamnet Badstoga, i 1987. Eigar av dette huset frå 2007 er sonen, Sten Terje. | Inger Elisabeth bygde seg eit nytt bustadhus på garden, det har bnr 80 og matrikkelnamnet Badstoga, i 1987. Eigar av dette huset frå 2007 er sonen, Sten Terje. | ||
==Eksterne lenkjer== | ==Eksterne lenkjer== | ||
| Linje 287: | Linje 293: | ||
* {{folketelling|bf01037214000020|Ørnefjeld|1900|Valle herred}} | * {{folketelling|bf01037214000020|Ørnefjeld|1900|Valle herred}} | ||
* {{folketelling|bf01036574000486|Ørnefjeld (gaard)|1910|Bykle herred}} | * {{folketelling|bf01036574000486|Ørnefjeld (gaard)|1910|Bykle herred}} | ||
{{Byklesoga|[[Løyning under Vatnedalen|Løyning]]|[[Vatnedalsplassen (Bykle gnr 6/6)|Vatnedalsplassen]]}} | |||
[[Kategori:Garder]] | [[Kategori:Garder]] | ||
| Linje 292: | Linje 300: | ||
[[Kategori:Bykle kommune]] | [[Kategori:Bykle kommune]] | ||
{{artikkelkoord|59.49486|N|7.38639|Ø}} | {{artikkelkoord|59.49486|N|7.38639|Ø}} | ||
{{F2}} | |||
{{nn}} | |||