Øvre Haugane (Fyresdal gnr. 95/2): Forskjell mellom sideversjoner

| fylke        = [[Vestfold og Telemark]]

'''[[Øvre Haugane (Fyresdal gnr. 95/2)|Øvre Haugane]]''' er ein matrikkelgard i [[Fyresdal kommune]]. Det er gardsnummer 95/2 som er det eldste tunet. Ved matrikkelgjennomgangen i 1838 var det nye tunet etter delinga ved alfarvegen og då vart det som så ofte elles at der folket då tok inn fekk bruksnummer 1 utan å ta historiske omsyn.

''Haugane'' er fleirtal av ''Haug''. Det same er ''Haugann'', slik det av og til vert skrive. Garden ''Haugane'' har gjeve namn til grenda her som heiter ''[[Hauggrend]]''.

==2. Opprinnelse og historie==

I 1870 vart det funne ei '''ringbrynje''', men denne let seg ikkje spore opp i ettertid.<ref>Marvik, s. 1537.</ref> Eit '''økseblad''' av jern frå yngre jernalder, 16,5 cm langt, vart funne på garden Haugan i Moland Pgd. Dette vart levert inn til [[Oldsaksamlinga]] i 1875, og fekk katalog nr. 7301.<ref>B. T. s. 3</ref> Ved skylddelinga i 1831 står det om ei byteline: "[...]denne i en skraa Line til en Deld ogsaa(?) ved en stor Røs tæt ved Alfarveien." Her er det truleg snakk om ei '''Gravrøys'''. Etter delinga av garden vart det meste av denne røysa grave vekk og planert for å skaffe tilgang til ei hamn. Dette i tidsromet då øks og brynje vart funne, om det var i samband med denne gravinga vil ein aldri få svar på, men mykje kan tyde på det.

I skogen nord for gardstunet er det i ei V-forma tilrettelegging ei rekke '''dyregraver'''. [[Edvard Kaurin Barth (1913–1996)|Edvard K. Barth]], som saman med si kone Sonja var spesialist på slike, meinte at dette måtte vere elg-graver då dei ligg i eit lågt område, og at dei måtte vere sers gamle. Det er altså dokumentert at det ikkje er kolmiler!<ref>Brev 1. februar 1994</ref>

På garden er det ei lang rekke med '''steinmurar'''. Det er mange rydningsrøysar og fleire terrasser i det brattlendte jordbruksarealet.

Då '''ferdselsvegen''' i uminnelige tider har gått gjennom tunet har ein eit rikt utval av vegar, alt frå ridevegen over til [[Vråliosen]], ridevegen frå [[Bandaksli]] til [[Moland kyrkje (Fyresdal)|Moland kyrkje]] som fleire gonger vart utbetra og tilrettelagt for bruk av vogn, mellom anna flytta frå det opphavlege tunet og meir ned i dalbotn der den i alle fall var i 1831 beskrive som Alfarvei. Denne hovudvegen vart så i 1905 lagt enno lenger ned i dalbotn som noverande fylkesveg. Det er rikeleg med minner frå den gamle vegen.

===2.2 Høgmellomalderen 1050-1350===

Haugane hadde heilt sikker busetnad i denne perioden, og den har altså ikkje vore øydegard. Den einaste i grenda.<ref>I. Martens.</ref>

Haugane var busett også i denne perioden

På turen tilbake skriv han: "[...] Och fore wi fra Fyrisdall i nord oc i nordoust den samme vey tilbage igien som wi komme did 2 mijll til en gaard heder Hougom igiennom gaarden. Siden fore wi derfra en anden vey end wi komme did først heden i nordoust 1/2 parten aff 1/2 fiering offuer it field kallis Roelij aass, der efter fore wi fram bedre offuer samme aas i nord 1/2 fiering, saare slem vey, och vaar mogit ( sic ) igienfalden met store træer och louger saa at vi haffde ont at komme ther offuer. Siden i øster oc vdj nordoust 3 eller 4 pilskud vd met en myr til en ødegaard heder Napper paa den høyre haand oc fore wi da ned for en backe i norduest der effter i nord 4 pilskudd til et vand heder Roevand, der huilte wi och finge madt." Haugane var eit knutepunkt for ferdsel til og frå hovudsoknet Moland. Dit førde vegen frå Lårdal og Bandaksli for så å gå vidare sydover til Fyresdal sentrum og frå Haugane gjekk og ein viktig veg over heia til Vråliosen ved [[Vråvatn]]. ''Fonsøe'' er ''Foldsæ'' som er det gamle namnet på [[Skredevatn]].

Då garden låg i eit slikt knutepunkt er det rimeleg at der tidleg vart '''skyldhaldarstasjon'''. I eit dokument datera Lislestog i Fyresdal 16. mai 1679 står det å lese: [[Torgeir Haugane]] i Fyresdal hev vore skydsskaffar. [[Eiler Hansen]] gjev honom kvitta.

Lislestog i Fyresdal, orig. paa papir, liten lapp: "Torgier Hougene haffuer betjent sit Aaremaal schydsskaffuer ombud, Er nu frigiffuen, til omgang scheer, och Quiteris. Ex Lillestue d.16 May 1679. Eiler Hansen mpropria."<ref>Diplomatarium Norvegicum.</ref> 

==3. Frå matriklar og panteregister==

==4. Nyare historie==

===4.1 Deling av garden===

I den gamle matrikkelen er nemnd  Hougen med Hammershuus. Hammershus var eit underbruk av Haugane, fram mot 1642 var det bare ein brukar som skatta. Frå ikring 1640 finn me ei deling av Haugane og frå '''1642''' har skattelistene med både Haugane og den frådela eigedomen som vart til gnr. 92 Midtgarden (Hammershus). Midtgarden var ein del av matrikkelgarden Haugane med Hammarshus fram til den nye matrikkelen 1838. Her var då to bruk, nedre og øvre Midtgarden.

===4.2 Bruksnummer===

*Gnr. 95/1 [[Nedre Haugan (Fyresdal gnr. 95/1)|Haugane nedre]]. Lnr. 135a   

I 1894 stod '''uthuset''' på tvers av dalføret, fjøset lengst ut mot dalen, så ein fjøsgang og deretter ein tradsjonell låvebygning, alt under eit tak. Om denne samanbygningen vart gjort etter delinga veit ein ikkje, men det er vel kanskje dette fehuset som ikkje vart flytta. Låven vart rive 1926 for å bygge ny driftsbygning, der var ei mengde typiske figurar rita inn i tømmeret, dei eldste med årstal 1729.

Mykje tyder på at det er den mellemste stolpebod som i 2017 står nede i det nye tunet og at eit av dei to andre står i det gamle tunet. Eit jorde like nedanfor tunet er i skylddelinga nemnd som Loftsager, mogleg har '''stabbura''' stått i nedre kant av eit rekketun som vanleg var og ut mot dalen.

Det gamle '''eldhuset''' på garden stod i øvre kant av tunet, hadde rom i to høgder med ein innebygd svalgang i nordre ende der det så var bygd til skjol i fyrste høgd og vognskjul i andre. Dette kan ha vore den gamle hovudbygningen på garden.

Oppe i bakken i nordaust på eit platå ligg '''smia''' til garden. Tømmeret her ber preg av gjenbruk. Plasseringa er på grunn av brannfaren, smia vart nytta til midten av 1900-talet. På eit platå litt lenger opp låg truleg badstova, av denne er det berre fundamenta att. Nord for smia var eit vårfjøs med plass til hest, kyr og gris om sumaren.

 

Etter tradisjonen skal '''hovudbygningen''' vere flytta frå husmannsplassen Timrud. Denne bygningen vart rive kring 1980. Det var ein bygning med stove og kammers i to høgder og det gjekk tydeleg fram at andre høgda var eit nytt påbygg etter flytting. Eit årstal skore inn i veggen i fyrste høgda er 1876, bygningen vart så kledd og fekk ein utsjånad prega av sveitserstil.  

===4.4 Stølar===

Hei tilhøyrande garden var ikkje langt unna heimetunet slik at det ikkje var aktuelt med tradisjonell stølsdrift, men det var fleire slåttestølar. Til Haugane etter delinga i 1640 var bruket ''Timrud'' nytta som støl før det var husmannsplass, og i lia ovanfor Timrud var ein gamal buplass som heiter ''Nystøyl''. Der og på myrane ikring slo ein høy og sette opp stakk heilt til 1920-åra. Stølen Røyningdalen sokna naturleg til det som vart Midtgarden. Dei to Høystøylheiane vart kjøpt frå [[Folsæ|Gnr. 93 Folsæ]] i nyare tid.

===4.5 Husmannsplassar===

På ''Steane'' i det som vart kalla ''Timrudjuvet'' var det ein kort periode ei husmannsstove, og på ''Timrud'' var det og ein periode husmannsplass. Noko husmannsvesen i tradisjonell form har det ikkje vore på Haugane, men på det som vart Midtgarden var det nokre som nemnt.

===4.6 Sag og mølle===

[[Hauganglomen, Skreskromen og Veavargjen]] var tri svære kjempur som budde på Haugane, Skrei og Veum. Ei gaang la dei til aa slaast på Veamyrane. Det blei ei fæl ote og alle tri fekk store saar . Skreskromen rokk til Skrei og Hauganglomen til Haugane, men der falt dei og blei lagde i haug. Veavargjen var so medteken at han bare so vidt rokk av stridsvollen fyrr han stuppa, og der blei han lagd haug yve.<ref>Taraldlien, 1910, s. 57.</ref>

I boka ''«Gama1 og ny tid»''  skriv [[Bendik Taraldlien]] truleg ganske fritt om Hauganglomen og Veavargjen: «Ein gong var det jolelag i Hauggrend. [...] Hauganglomen var au i laget. Alle venta at det skulle bli ein kjempekar av det beste, men han var stillfarande og så vidt vaksen enda. [...] Men med eit kom Veavargjen ubeden inn i laget. [...] Ut rymnde dei både karar og kvende, men ein sat att etter." Det var Torgeir Haugan, seinare Hauganglomen kalla. «So tok Torgeir og kasta Veavargjen ut på toni. [...] Men då galt Torgeir for å vere frikar i bygdi og fekk namni Hauganglomen.» Så vart det slåsting om Åshild Straand, den venaste gjenta i bygda. Etter segni frå fjøllgarden Fjøddi i Hauggrend, men dei fleste meiner Strånd. Dei spende belte på Solliskeiet og båe vart drepne. Åshild var glad i Hauganglomen, men hadde egga han opp mot Veavargjen. Åshild fann dei båe, var ikkje seg sjølv etter dette og reiste frå gard til gard. «Det var ein blom(!) som visna mot ein alt for tidleg haust. Hauganglomen blei lagd i haug. [...] Mange gonger hadde dei sett Åshild ved Glomshaug. [...] Og ein kald vettermorgon fann dei hennar død burte på haugen.» (”Blomhaug.”)

Det er haugar/gravhaugar både på Haugane, [[Veum]], Skrede og Solliskeiet og Torgeir Haugan og Åshild Straand er namn i ættesoga. Det er og i diverse dokument fortald om feider mellom dei tre gardane.

*********''Anne Gunnarsdatter Klauvreid (1833-1911)'', gift med Aslak Ketilson Snarteland/ Momrak, budde på Snarteland i Fyresdal. Deira son

**********[[Olav Momrak (1868-1944)|''Olav Aslakson Momrak (1868-1944)'']], gift med Else Talleivsdatter Wæthing,  kjøpte så i 1894 øvre Haugane 95/2, og denne delen av garden var då attende i slekta.  

::::::::::*''Aslak Olavson Momrak Haugan (1892-1985)'' gift med Marit Norheim frå Drangedal/Lunde, tok over garden etter dei. Neste eigar var

:::::::::::*''Olav Aslakson Momrak-Haugan (1936-)'', gift med Grethe Schevik Haukebø frå Molde som så førde garden over til

::::::::::::*''Aslak Olavson Momrak-Haugan'', gift med Ingun Momrak frå Fyresdal. Dei har borna Olav, Magnus og Ketil og bur på og driv i 2017 Øvre Haugane med sau og lama.

I 2012 var det eit slektstreff på garden der dei fleste etterkomarane etter Olav og Else møtte fram og tok del i ei gild samkome som varde i to dagar.

==Biletgalleri==

Bumerke G. T. Haugane 1698.jpg | Bumerket til Gjermund Tarjeison Haugane 1698