Arnoldus Koren: Forskjell mellom sideversjoner
Ingen redigeringsforklaring |
(Utbygging, mellomlagring...) |
||
| Linje 10: | Linje 10: | ||
== Utdanning og embetsgjerning == | == Utdanning og embetsgjerning == | ||
Etter gjennomført latinskule i Bergen 1784 byrja han på teologistudiet i København. Snart skifta han fag og tok juridisk embetseksamen i 1789. Fyrste praksis han fekk etter endt utdanning, var kontorarbeid i den dansk-norske sentraladministrasjonen i København (volontør i Danske kanselli | Etter gjennomført latinskule i Bergen 1784 byrja han på teologistudiet i København. Snart skifta han fag og tok juridisk embetseksamen i 1789. Fyrste praksis han fekk etter endt utdanning, var kontorarbeid i den dansk-norske sentraladministrasjonen i København (volontør i Danske kanselli). Han var ein ivrig medlem av Det Norske Selskab, og som det er sagt «ihuga norsk separatist, oppglødd for ideane frå den franske revolusjon og sterkt påverka av Voltaire».<ref>Kolltveit, O. 1962:216.</ref> | ||
Korens embetsgjerning byrja tok til da han vart sorenskrivar i [[Vestre Råbyggelaget sorenskriveri|Vestre Råbyggelaget]] ([[Setesdalen]]) i 1795. Da budde han i [[Evje kommune|Evje]], der han med ein gong kjøpte og dreiv garden Klepp. | Korens embetsgjerning byrja tok til da han vart sorenskrivar i [[Vestre Råbyggelaget sorenskriveri|Vestre Råbyggelaget]] ([[Setesdalen]]) i 1795. Da budde han i [[Evje kommune|Evje]], der han med ein gong kjøpte og dreiv garden Klepp. | ||
I 1799 fekk han embetet som sorenskrivar i Hardanger og Voss medfølgjande dommarembete for | I 1799 fekk han embetet som sorenskrivar i Hardanger og Voss medfølgjande dommarembete for den utskilde jurisdiksjonen ([[Leksikon:Birk|birkene]]) [[Lysekloster gods]] og frå 1818 også birkedommarembetet for [[Rosendal baroni]]. Han søkte avskil i 1840, 76 år gammal. Dei siste ti åra hadde han sterkt svekka syn, og embetsoppgåvene vart da bestyrt av fullmektigen hans. | ||
Dei siste åra vart Koren heilt blind og enkjemann, og han budde da hjå sonen Nils som var sokneprest i Ullensvang. | Dei siste åra vart Koren heilt blind og enkjemann, og han budde da hjå sonen Nils som var sokneprest i Ullensvang. | ||
| Linje 21: | Linje 21: | ||
Framtidsretta landbruk var blant hovudinteressene til sorenskrivaren. I Ullensvang kjøpte «Skrivargarden» av forgjengaren i embetet. Det var eit bruk under garden Helleland. Koren fekk arrondert ein del av jorda på denne teigblanda garden. Han dyrka opp ein god del, grøfta og gjødsla, og tok personleg gjerne del i det fysiske arbeidet med slikt. Han dreiv monaleg hagebruk og importerte utanlandske frukttre. Det var han som tok til med plommesorten Reine Claude-plomma, ein plommesort som var dominerande i Hardanger i meir enn 100 år. Som det står i bygdeboka om dette: «Kjøpmannssonen frå Bergen dreiv ikkje gardsbruket som hobby, men som forretning.» Også dette høver inn i biletet av Koren som ein mann med gjennomgåande moderne haldningar. | Framtidsretta landbruk var blant hovudinteressene til sorenskrivaren. I Ullensvang kjøpte «Skrivargarden» av forgjengaren i embetet. Det var eit bruk under garden Helleland. Koren fekk arrondert ein del av jorda på denne teigblanda garden. Han dyrka opp ein god del, grøfta og gjødsla, og tok personleg gjerne del i det fysiske arbeidet med slikt. Han dreiv monaleg hagebruk og importerte utanlandske frukttre. Det var han som tok til med plommesorten Reine Claude-plomma, ein plommesort som var dominerande i Hardanger i meir enn 100 år. Som det står i bygdeboka om dette: «Kjøpmannssonen frå Bergen dreiv ikkje gardsbruket som hobby, men som forretning.» Også dette høver inn i biletet av Koren som ein mann med gjennomgåande moderne haldningar. | ||
Koren heldt ikkje den sosiale fråstanden til allmugen som elles var vanleg for embetsmennene. | Koren heldt ikkje den sosiale fråstanden til allmugen som elles var vanleg for embetsmennene. [[Ivar Aasen]] var ein av dei som la særleg merke til det da han besøkte bygda i 1844. I dagboka si skriv han: «De konditionerede lever paa en mer fortrolig maade [med folket] end tilfældet er i mange andre distrikter.»<ref>Her sitert etter Kolltveit, O. 1962:217.</ref> Aasen gav mykje av æra for dette til familien Koren. | ||
Ivar Aasen var ein av dei som la særleg merke til det da han besøkte bygda i 1844. I dagboka si skriv han: «De konditionerede lever paa en mer fortrolig maade [med folket] end tilfældet er i mange andre distrikter.»<ref>Her sitert etter Kolltveit, O. 1962:217.</ref> | |||
== 1814 == | == 1814 == | ||
På Eidsvoll deltok Koren med iver i forhandlingane, med basis i eit program som han formulerte i sine «Strøetanker som Materialer til vor Statsbygning» oversendt konstitusjonskomiteen den 15. april. Ei hovudsak for han var dei amerikanske og franske revolusjonanes grunnprinsipp om at alle menneske er fødde like, rett nok med eit visst unntak for monarken. Men «...alle øvrige ere ifølge Fødselen lige - Ministrenes, Rigs Raadens og Grevens Søn, bør intet medfød Fortrin nyde i Staten, fremfor den ringeste Daglønners, eller endog Stats Slaves og Forbryders Søn [...] [og Kongen bør] ligesaasnart vælge Daglønnerens som ministerens Søn til sin øverste Embeds Mand, naar han finder ham dertil duelig - altsaa, aldeles ingen Stænder - ingen arvelig Adel - ingen Forretter ifølge Fødsel eller ifølge Rigdoms og Godsers Besiddelse eller noget saadant - Ikun Dyd og Duelighed bør give Adgang til høye Værdigheder ...» | |||
Koren gjekk inn for full relgionsfridom: «Statens Grundlove bør tilstaae alle Religioner, uden undtagelse, fri Religions Øvelse og Borger Ret i vort Land, endog den blinde Hedning [...]» Og ytringsfridom følgde naturleg med: «Tryke-Frihed og Meeningernes offentlige Meddeelelse, bør staae enhver frit for, under fornuftige Loves Tømme, og ikun meget faa Indskrænkninger.»<ref>Alle sitata henta frå Riksforsamlingens forhandlinger, del 1, bilag til hovedprotokollen nr. 17.</ref> | |||
== Referansar == | == Referansar == | ||
Sideversjonen fra 14. mar. 2014 kl. 13:00
Arnoldus von Westen Sylow Koren (fødd i Bergen 22. juli 1764, død i Ullensvang 8. oktober 1854) var jurist, eidsvollsmann og stortingsmann. Lengste embetstenesta si hadde han som sorenskrivar i Hardanger og Voss. Han var også kjend som ein føregangsmann i landbruket, ikkje minst kva gjeld fruktdyrkinga i Hardanger.
I Riksforsamlinga på Eidsvoll var han ein konsekvent sjølvstendemann, og han vidareførde denne linja på omframstortinget hausten 1814. Av politiske motstandarar vart han framstilt nærmast som ein overivrig våsekopp, og også hans eigne vener kunne finne han meir enn nødvendig taletrengd. Dette har nok verka til å setje i skuggen Korens fortenester som politikar, embetsmann og gardbrukar. Og det har svekt ettertidas syn for hans heilskaplege samfunnsideal, prega framfor alt av moderne liberale og demokratiske haldningar. Han var kanskje den på Eidsvoll som tydelegast målbar tanken om eit konsekvent brot med det gamle samfunn, for å realisere den franske revolusjonens ideal om fridom, likskap og brorskap.
Bakgrunn og familie
Han var fødd inn i det bergenske handelsborgarskapet. Foreldra var skippar, seinare kjøpmann Niels Koren (1718–1784) og hustru Christine Theting (1727–7179).
Arnoldus Koren gifta seg i Sogndal (?) 24. februar 1796 med Magdalene Margrethe Christie (fødd 22. mai 1767, død 24. mars 1842). Ho var syskenbarn til Arnoldus, dotter til sokneprest i Sogndal og prost David Werner Christie (1730–1805) og Sara Cornelia Koren (1738–1807). Arnoldus og Magdalene fekk åtte born fødde i tidsrommet 1796-1809.
Utdanning og embetsgjerning
Etter gjennomført latinskule i Bergen 1784 byrja han på teologistudiet i København. Snart skifta han fag og tok juridisk embetseksamen i 1789. Fyrste praksis han fekk etter endt utdanning, var kontorarbeid i den dansk-norske sentraladministrasjonen i København (volontør i Danske kanselli). Han var ein ivrig medlem av Det Norske Selskab, og som det er sagt «ihuga norsk separatist, oppglødd for ideane frå den franske revolusjon og sterkt påverka av Voltaire».[1]
Korens embetsgjerning byrja tok til da han vart sorenskrivar i Vestre Råbyggelaget (Setesdalen) i 1795. Da budde han i Evje, der han med ein gong kjøpte og dreiv garden Klepp.
I 1799 fekk han embetet som sorenskrivar i Hardanger og Voss medfølgjande dommarembete for den utskilde jurisdiksjonen (birkene) Lysekloster gods og frå 1818 også birkedommarembetet for Rosendal baroni. Han søkte avskil i 1840, 76 år gammal. Dei siste ti åra hadde han sterkt svekka syn, og embetsoppgåvene vart da bestyrt av fullmektigen hans.
Dei siste åra vart Koren heilt blind og enkjemann, og han budde da hjå sonen Nils som var sokneprest i Ullensvang.
Den lokale føregangsmannen
Framtidsretta landbruk var blant hovudinteressene til sorenskrivaren. I Ullensvang kjøpte «Skrivargarden» av forgjengaren i embetet. Det var eit bruk under garden Helleland. Koren fekk arrondert ein del av jorda på denne teigblanda garden. Han dyrka opp ein god del, grøfta og gjødsla, og tok personleg gjerne del i det fysiske arbeidet med slikt. Han dreiv monaleg hagebruk og importerte utanlandske frukttre. Det var han som tok til med plommesorten Reine Claude-plomma, ein plommesort som var dominerande i Hardanger i meir enn 100 år. Som det står i bygdeboka om dette: «Kjøpmannssonen frå Bergen dreiv ikkje gardsbruket som hobby, men som forretning.» Også dette høver inn i biletet av Koren som ein mann med gjennomgåande moderne haldningar.
Koren heldt ikkje den sosiale fråstanden til allmugen som elles var vanleg for embetsmennene. Ivar Aasen var ein av dei som la særleg merke til det da han besøkte bygda i 1844. I dagboka si skriv han: «De konditionerede lever paa en mer fortrolig maade [med folket] end tilfældet er i mange andre distrikter.»[2] Aasen gav mykje av æra for dette til familien Koren.
1814
På Eidsvoll deltok Koren med iver i forhandlingane, med basis i eit program som han formulerte i sine «Strøetanker som Materialer til vor Statsbygning» oversendt konstitusjonskomiteen den 15. april. Ei hovudsak for han var dei amerikanske og franske revolusjonanes grunnprinsipp om at alle menneske er fødde like, rett nok med eit visst unntak for monarken. Men «...alle øvrige ere ifølge Fødselen lige - Ministrenes, Rigs Raadens og Grevens Søn, bør intet medfød Fortrin nyde i Staten, fremfor den ringeste Daglønners, eller endog Stats Slaves og Forbryders Søn [...] [og Kongen bør] ligesaasnart vælge Daglønnerens som ministerens Søn til sin øverste Embeds Mand, naar han finder ham dertil duelig - altsaa, aldeles ingen Stænder - ingen arvelig Adel - ingen Forretter ifølge Fødsel eller ifølge Rigdoms og Godsers Besiddelse eller noget saadant - Ikun Dyd og Duelighed bør give Adgang til høye Værdigheder ...»
Koren gjekk inn for full relgionsfridom: «Statens Grundlove bør tilstaae alle Religioner, uden undtagelse, fri Religions Øvelse og Borger Ret i vort Land, endog den blinde Hedning [...]» Og ytringsfridom følgde naturleg med: «Tryke-Frihed og Meeningernes offentlige Meddeelelse, bør staae enhver frit for, under fornuftige Loves Tømme, og ikun meget faa Indskrænkninger.»[3]
Referansar
Kjelder og litteratur
- Koht, Halvdan: Artkkel om Koren i Norsk biografisk leksikon (1936)
- Kolltveit, Olav: Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid. Bygdesoga, bd. 2 og 4:2, Odda 1962 og 1971.
- Storsveen, Odd Arvid: Artikkel om Koren i Norsk biografisk leksikon, digital utgåve