Veiledere, Administratorer
9 032
redigeringer
Justeringar
(Påfyll) |
(Justeringar) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Ljåsmeder fra Tinn.jpg|[[Ljåsmiing i Tinn|Ljåsmiinga i Tinn]] i [[Telemark]] er eit døme på protoindustri i Noreg. Her er fleire kjente smedar frå Tinn samla ved ei kolmile i Austbygde i 1918. |Ukjent /Telemark fylkesmuseum}} | <onlyinclude>{{thumb|Ljåsmeder fra Tinn.jpg|[[Ljåsmiing i Tinn|Ljåsmiinga i Tinn]] i [[Telemark]] er eit døme på protoindustri i Noreg. Her er fleire kjente smedar frå Tinn samla ved ei kolmile i Austbygde i 1918. |Ukjent /Telemark fylkesmuseum}} | ||
'''[[Protoindustri]]''' vart ca. 1970 lansert som nemning på ulike former for «industriell» verksemd på landsbygda før den industrielle revolusjonen, dvs. handverksproduksjon og omsetnad organisert som [[heimeindustri]] og [[Forlagssystemet|forlagsverksemd]]. Stundom reknar ein også med handverksbaserte «fabrikkar» (manufakturar) på landsbygda. Protoindustrien skil seg frå det tradisjonelle bygdehandverket ved at den er organisert i meir omfattande skala og | '''[[Protoindustri]]''' (proto = før, opphavleg) vart ca. 1970 lansert som nemning på ulike former for «industriell» verksemd på landsbygda før den industrielle revolusjonen, dvs. handverksproduksjon og omsetnad organisert som [[heimeindustri]] og [[Forlagssystemet|forlagsverksemd]]. Stundom reknar ein også med handverksbaserte «fabrikkar» (manufakturar) på landsbygda. Protoindustrien skil seg frå det tradisjonelle bygdehandverket ved at den er organisert i meir omfattande skala og innretta mot marknader (også) utanfor bygda/distriktet. Den skil seg frå den «eigentlege» industrien (fabrikkproduksjon) ved sitt lågteknologiske produksjonsutstyr, ved sine desentraliserte produksjons- og distribusjonssystem og ved si svakt utvikla arbeidsdeling i produksjonsprosessen.</onlyinclude> | ||
== Omstridd teori == | == Omstridd teori == | ||
Det var den amerikanske økonomihistorikaren Franklin Mendels (1943-1988) som | Det var den amerikanske økonomihistorikaren Franklin Mendels (1943-1988) som fyrst tok i bruk «protoindustrialisering» som nemning på ein historisk modell eller teori. Han nytta uttrykket i doktoravhandlinga si frå 1969, og vann særleg merksemd med artikkelen «Proto-industrializatinon: The First Phase of the Industrialization Process» frå 1972.<ref>Journal of Economic History XXXII (1972)</ref> Teorien er omdiskutert. Det gjeld særleg den årsaksforklarande rolla Mendels tillegg protoindustrien i samband med den industrielle revolusjonen. Kritikarane påpeikar at protoindustrien iallfall ikkje var ein nødvendig føresetnad for industrialisering, og at mange av dei mest utprega protoindustrielle områda slett ikkje vart industrialiserte i moderne forstand. | ||
Utgreiingar om | Utgreiingar om protoindustri omhandlar mykje av dei same fenomena som andre har kalla [[den industriøse revolusjonen]], og som historieteori kan dei to omgrepa sjåast som konkurrerande. | ||
== Fire hovudtrekk ved protoindustrien == | == Fire hovudtrekk ved protoindustrien == | ||
Basert på ei framstilling av den britiske historikaren L.A. Clarkson<ref>Clarkson, L.A.1985;15-16</ref>) | Basert på ei framstilling av den britiske historikaren L.A. Clarkson<ref>Clarkson, L.A.1985;15-16</ref>) blir protoindustrialiseringa tillagd følgjande fire kjenneteikn og eigenskapar: | ||
# | #Protoindustrielle produsentar (handverkarar) produserte varer for marknader utanfor sitt eige distrikt. | ||
#Dei | #Dei protoindustrielle produkta var laga av folk som kombinerte t.d. veving og strikking med jordbruk («peasant-manufacturers», dvs. småbrukarar, husmenn og liknande grupper). Arbeidskraft som søkjer sysselsetjing "onnemellom" er billeg. Produksjonsutstyret (den faste kapitalen) var etter måten enkelt og billeg. | ||
#Protoindustrien på landsbygda stimulerte handelsjordbruket ved å skape ein marknad for matvarer. | #Protoindustrien på landsbygda stimulerte handelsjordbruket ved å skape ein marknad for matvarer. | ||
#Byane i dei protoindustrielle distrikta var i hovudsak sentra for handel og omsetnad. | #Byane i dei protoindustrielle distrikta var i hovudsak sentra for handel og omsetnad. | ||
| Linje 40: | Linje 40: | ||
Historikaren [[Anna Tranberg]] skildrar den økonomiske verksemda på storgarden [[Samsal]] i [[Ringsaker]] rundt 1800 på ein måte som fell saman med dei protoindustrielle trekka, utan at Tranberg sjølv brukar nemninga i den artikkelen. I andre arbeid tek Tranberg føre seg protoindustriell verksemd meir generelt på [[Hedmarken]] og på [[Toten]]. Forholda på Toten, som [[Eilert Sundt]] kalla «det mest industrielle Bygdelag i Landet»»,<ref>[http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2010020812002 Sundt, E. 1867-68 s. 153.]</ref> får ein innblikk i mellom anna i wikiartiklane om [[Hans Skikkelstad]], [[Treskjemakerne på Toten]], [[Vevegrenda]] og andre stader. | Historikaren [[Anna Tranberg]] skildrar den økonomiske verksemda på storgarden [[Samsal]] i [[Ringsaker]] rundt 1800 på ein måte som fell saman med dei protoindustrielle trekka, utan at Tranberg sjølv brukar nemninga i den artikkelen. I andre arbeid tek Tranberg føre seg protoindustriell verksemd meir generelt på [[Hedmarken]] og på [[Toten]]. Forholda på Toten, som [[Eilert Sundt]] kalla «det mest industrielle Bygdelag i Landet»»,<ref>[http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2010020812002 Sundt, E. 1867-68 s. 153.]</ref> får ein innblikk i mellom anna i wikiartiklane om [[Hans Skikkelstad]], [[Treskjemakerne på Toten]], [[Vevegrenda]] og andre stader. | ||
Med utgangspunkt i dei ovannemnde arbeida, ei rad bygdebøker, årboksartiklar og anna kan vi byrje på eit geografisk ordna oversyn over verksemd som med større eller mindre rett kan kallast protoindustri i Noreg. Eit uvurderleg «samtidsdokument» og utgangspunkt i denne samanhengen er Eilert Sundts bok frå 1867/68 ''Om Husfliden i Norge''. | Med utgangspunkt i dei ovannemnde arbeida, ei rad bygdebøker, årboksartiklar, eldre topografisk litteratur, dei trykte amtmannsberetningane og anna kan vi byrje på eit geografisk ordna oversyn over verksemd som med større eller mindre rett kan kallast protoindustri i Noreg. Eit uvurderleg «samtidsdokument» og utgangspunkt i denne samanhengen er Eilert Sundts bok frå 1867/68 ''Om Husfliden i Norge''. | ||
=== Østfold === | === Østfold === | ||