Veiledere, Administratorer
58 567
redigeringer
→Opphav
(bytter ut flaggfil) |
(→Opphav) |
||
| (11 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 10: | Linje 10: | ||
==Opphav== | ==Opphav== | ||
Ein trur at romanifolket utvandra frå India omkring år 1000 e.Kr. Språket deira, [[rommani]], er i slekt med | Ein trur at romanifolket utvandra frå India omkring år 1000 e.Kr. Språket deira, [[rommani]], er i slekt med indoiranske språk som [[hindi]]/[[urdu]] og [[panjabi]]. Dei vandra inn i Europa på 1300-talet, og kom til Skandinavia i byrjinga av 1500-talet. | ||
Romani er nær i slekt med [[romfolk]], men dei to gruppene skilde lag då romanifolket utvandra. Språka ligg nær kvarandre, og det er mange felles trekk i kulturen. Historisk har dei ofte vorte behandla som eitt folkeslag, kalla fantar, omstreifarar eller reisande. | Romani er nær i slekt med [[romfolk|rom]], men dei to gruppene skilde lag då romanifolket utvandra. Språka ligg nær kvarandre, og det er mange felles trekk i kulturen. Historisk har dei ofte vorte behandla som eitt folkeslag, kalla fantar, omstreifarar eller reisande. | ||
==Forfølging av romanifolk== | ==Forfølging av romanifolk== | ||
| Linje 18: | Linje 18: | ||
Romanifolket vart raskt stempla som syndebukkar i samfunna dei oppheldt seg i. Både kyrkja og dei verdslige styresmaktene forfølgde dei med forbod og straff. Dei hadde ikkje den same rettsikkerheita som andre. Utvising frå riket var ein vanleg reaksjon, og om ein vart tatt på ny kunne det vanke strengare straffar. [[Passtvang]]en som gjelde fram til 1860 gjorde det vanskeleg å leve som omstreifar. Sjølv da det var lempa på passtvangen, så norske borgarar kunne reise mellom sokn utan pass, var det framleis restriksjonar på romanifolk, som måtte ha reisepass heilt til slutten av 1800-talet. | Romanifolket vart raskt stempla som syndebukkar i samfunna dei oppheldt seg i. Både kyrkja og dei verdslige styresmaktene forfølgde dei med forbod og straff. Dei hadde ikkje den same rettsikkerheita som andre. Utvising frå riket var ein vanleg reaksjon, og om ein vart tatt på ny kunne det vanke strengare straffar. [[Passtvang]]en som gjelde fram til 1860 gjorde det vanskeleg å leve som omstreifar. Sjølv da det var lempa på passtvangen, så norske borgarar kunne reise mellom sokn utan pass, var det framleis restriksjonar på romanifolk, som måtte ha reisepass heilt til slutten av 1800-talet. | ||
På 1800-talet byrja ein del å arbeide for betre livskvalitet for reisande folk. Ein av dei mest kjende var [[Eilert Sundt]], samfunnsforskaren som kartla «fantefølgjene» i ei serie med [[fantefortegnelser|fantelister]]. Eit hovudmål var å få dei bufaste, og å få borna på skule. For romanifolket var det å verte bufast ofte ikkje eit alternativ; dei ville ikkje leggje frå seg ein så sentral del av kulturen sin. Det som byrja med omstreifarmisjon og positiv påverking gjekk over i tvang og nye forbod. Manglande skulegang for barna har vore eit stort problem, og mange foreldre opplevde at barna vart tekne frå dei. [[Løsgjengeri|Lausgangarlova]] vart også nytta i stort monn heilt til ho vart avskaffa i byrjinga av 1970-åra. Mange romani havna på [[tukthus]] eller [[arbeidshus]] med heimel i lausgangarlova. | På 1800-talet byrja ein del å arbeide for betre livskvalitet for reisande folk. Ein av dei mest kjende var [[Eilert Sundt]], samfunnsforskaren som kartla «fantefølgjene» i ei serie med [[fantefortegnelser|fantelister]]. Eit hovudmål var å få dei bufaste, og å få borna på skule. For romanifolket var det å verte bufast ofte ikkje eit alternativ; dei ville ikkje leggje frå seg ein så sentral del av kulturen sin. Det som byrja med omstreifarmisjon og positiv påverking gjekk over i tvang og nye forbod. Manglande skulegang for barna har vore eit stort problem, og mange foreldre opplevde at barna vart tekne frå dei. [[Løsgjengeri|Lausgangarlova]] vart også nytta i stort monn heilt til ho vart avskaffa i byrjinga av 1970-åra. Mange romani havna på [[tukthus]] eller [[arbeidshus]] med heimel i lausgangarlova. [[Assimileringspolitikken]] vart ført heilt fram til 1980-åra. | ||
Det har også vore ein del fokus på høve der romanifolk vart [[tvangssterilisert]]. Dette kunne skje i samband med andre inngrep, såleis at dei ikkje ein gong fekk vite at dei hadde vorte sterilisert. Grunngjevinga for at dette vart gjort var «samfunnshygiene», og inngrepa hadde heimel i [[steriliseringslova]] av 1934. Den verste tida for slike overgrep var i [[mellomkrigstida]], og ein kan ikkje i ettertid unnlate å sette det i samband med raseteoriane som stod sterkt i mange kretsar på denne tida. | Det har også vore ein del fokus på høve der romanifolk vart [[tvangssterilisert]]. Dette kunne skje i samband med andre inngrep, såleis at dei ikkje ein gong fekk vite at dei hadde vorte sterilisert. Grunngjevinga for at dette vart gjort var «samfunnshygiene», og inngrepa hadde heimel i [[steriliseringslova]] av 1934. Den verste tida for slike overgrep var i [[mellomkrigstida]], og ein kan ikkje i ettertid unnlate å sette det i samband med raseteoriane som stod sterkt i mange kretsar på denne tida. | ||
| Linje 44: | Linje 44: | ||
== Grupper == | == Grupper == | ||
Norske romanifolk kan delast inn i to hovudgrupper ut frå geografi, språk og kultur — ''tavringar'' (tatrar, storvandriar) i aust og ''småvandriar'' (splintar, fantar) i vest. | Norske romanifolk kan delast inn i to hovudgrupper ut frå geografi, språk og kultur — ''tavringar'' (tatrar, storvandriar) i aust og ''småvandriar'' (splintar, fantar) i vest. Eilert Sundt nytta omgrepa ''storvandringer'' og ''småvandringer'', som han tok inn frå svensk der dette er ei grei måte å uttrykke seg på, men på norsk vart det ikkje grammatikalsk rett. Difor har ein seinare ofte nytta omgrepa stor- og småvandriar. | ||
=== Storvandriar === | === Storvandriar === | ||
| Linje 51: | Linje 51: | ||
=== Småvandriar === | === Småvandriar === | ||
''Småvandriar'' — òg kalla ''mjøltravarar'', ''splintar'' eller ''fantar'' — hører hovudsakleg heime på [[Sørlandet|Sør]]- og [[Vestlandet]]. Språket deira blir kalla ''[[rodi]]'' eller rotvelsk og inneheld blant anna fleire skandinaviske ord enn [[rommani]]. Leveviset åt småvandriane er tradisjonelt mykje knytt til sjøvegen. | ''Småvandriar'' — òg kalla ''mjøltravarar'', ''splintar'' eller ''fantar'' — hører hovudsakleg heime på [[Sørlandet|Sør]]- og [[Vestlandet]]. Språket deira blir kalla ''[[rodi]]'' eller rotvelsk og inneheld blant anna fleire skandinaviske ord enn [[rommani]]. Leveviset åt småvandriane er tradisjonelt mykje knytt til sjøvegen. | ||
==Namn== | |||
Det er registrert meir enn femti namn på folkeslaget, nokre av dei som fellesnamn på alle romani, og andre namn på delar av folket. Nokre av dei mest vanlege er: | |||
* ''Barovandringar'': Nytta av tavringane om seg sjølve på 1800-talet. | |||
* ''Cainitter'': Kjem frå ei myte om at romani er Kains etterkomarar, dømde til å vandre jorda utan ein fast tilhaldsstad. | |||
* ''Fant'': Særleg i Trøndelag/Nordmøre og Nord-Noreg. | |||
* ''Fark'': Særleg i Trøndelag og Nord-Noreg. | |||
* ''Fuss'': Særleg i Trøndelag og Nord-Noreg. | |||
* ''Horta romani'': 'Ekte romani', særlig om tavringane. | |||
* ''Reisende'': Nytta av mange romani om seg sjølve. | |||
* ''Splint'': Særleg om småvandriar på Vestlandet. | |||
* ''Tater'': Om alle romani. Kan kome frå ''tartarar'' og såleis vere eit opphavsnamn. | |||
* ''Tiknovandringar'': Nytta av småvandriar om seg sjølve på 1800-talet. | |||
* ''Vandring'': Nytta av mange romani om seg sjølve på 1800-talet og tidleg på 1900-talet. | |||
Det er òg mange namn knytta til handverk der særleg romani var aktive, som vevskeibindarar, kjeleflikkarar, grytestøyparar, hesteskjerarar/hestejalkarar, [[rakker|rakkarar]], [[nattmann|nattmenn]], hektemakarar, trådragarar, blikkfantar og loddefantar. | |||
== «Skammens stein» == | |||
«Skammens stein» er det uoffisielle navnet på et av gravminnene på [[Ris kirkegård (Oslo)|Ris kirkegård]] i [[Oslo]]. Denne steinen markerer en fellesgrav over døde fra Gaustad sykehus. | |||
Det er noe usikkert hvor mange som er gravlagt her, men det dreier seg om cirka femti personer fra perioden 1965 - 1989. Blant de begravede var flere tatere som ble utsatt for lobotomering og sterilisering i regi av norske myndigheter. | |||
Arbeidet for å omvende, og gjøre tatere bofaste, var svært aktivt på slutten av 1800-tallet og videre innover på 1900-tallet. Aktørene i dette arbeidet var i stor grad Omstreifermisjonen, som ble etablert i 1897, men også Storting og lovverk, i tillegg til legevitenskap og psykiatri. Både vergerådsloven, løsgjengerloven og ikke minst steriliseringsloven av 1934, bidro til overgrep mot taterne. | |||
I 1998 kom regjeringen med en offisiell unnskyldning for overgrepene som ble gjort. I 2004 bevilget Stortinget midler til Romanifolkets fond, der man ønsket å gi en kollektiv oppreisning. | |||
Hver 7. mai siden 1996 har det blitt holdt minnesseremonier i regi av Taternes Landsforbund (tidligere Romanifolkets Landsforbund) ved det som kalles «Skammens stein». | |||
== Sjå òg == | == Sjå òg == | ||
* [[Romfolk]] | * [[Romfolk|Rom]] | ||
* [[Urfolk og nasjonale minoriteter|Urfolk og nasjonale minoritetar]] | * [[Urfolk og nasjonale minoriteter|Urfolk og nasjonale minoritetar]] | ||
| Linje 61: | Linje 90: | ||
*[http://www.regjeringen.no/nb/dep/aid/dok/tidsskrift_nyhetsbrev/2004/Nytt-om-nasjonale-minoriteter-nr-2-2004.html?id=274354 ''Arbeids- og inkluderingsdepartementet: Nytt om nasjonale minoriteter nr. 2, Årg. 1. 21.06.2004'' ] | *[http://www.regjeringen.no/nb/dep/aid/dok/tidsskrift_nyhetsbrev/2004/Nytt-om-nasjonale-minoriteter-nr-2-2004.html?id=274354 ''Arbeids- og inkluderingsdepartementet: Nytt om nasjonale minoriteter nr. 2, Årg. 1. 21.06.2004'' ] | ||
* Bull, Ida: «Fra pest til poteter 1350 - 1850». I ''Trøndelags Historie'', bind 2. Tapir 2005. s. 288-289. | * Bull, Ida: «Fra pest til poteter 1350 - 1850». I ''Trøndelags Historie'', bind 2. Tapir 2005. s. 288-289. | ||
* Gotaas, Thor: ''Taterne : livskampen og eventyret''. Utg. Andresen & Butenschøn. 2007. | |||
* Lillehammer, Arnvid: «Å granska reisande slekter» i ''[[Runar]]'' 2/2013. | * Lillehammer, Arnvid: «Å granska reisande slekter» i ''[[Runar]]'' 2/2013. | ||
* ''Tukthusarkivet - Statsarkivet i Trondheim'' | * ''Tukthusarkivet - Statsarkivet i Trondheim'' | ||
| Linje 87: | Linje 117: | ||
* [http://chgs.hispeed.com/Educational_Resources/Curriculum/Stockholm_International_Forum/Sweden_s_Roma_Gypsies/sweden_s_roma_gypsies.html «Sweden’s Roma/Gypsies - a National Minority»] - Sverige – kortfatta historisk oversyn over romanifolk og sigøynarar i Sverige og ei orientering om statusen deira som offentleg anerkjent nasjonal minoritet i Sverige. | * [http://chgs.hispeed.com/Educational_Resources/Curriculum/Stockholm_International_Forum/Sweden_s_Roma_Gypsies/sweden_s_roma_gypsies.html «Sweden’s Roma/Gypsies - a National Minority»] - Sverige – kortfatta historisk oversyn over romanifolk og sigøynarar i Sverige og ei orientering om statusen deira som offentleg anerkjent nasjonal minoritet i Sverige. | ||
* [http://www.nndata.no/home/jborgos/Romani.htm «Vår romani-slekt ~ Our Romany ancestry»] - Noreg – slektstavle for Johannes Pedersen og Katrina Jakobsdtr., som kom til Øksnes i Vesterålen kring 1850. Ved Marianne F. Pettersen og Toril Ellingsen. | *[http://www.nndata.no/home/jborgos/Romani.htm «Vår romani-slekt ~ Our Romany ancestry»] - Noreg – slektstavle for Johannes Pedersen og Katrina Jakobsdtr., som kom til Øksnes i Vesterålen kring 1850. Ved Marianne F. Pettersen og Toril Ellingsen. | ||
*[http://digitaltmuseum.no/011015101763/foton-fra-skammens-stein Regjeringen.no: Fotografier fra Skammens stein.] | |||
[[ | *[https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/Tale-ved-Skammens-stein/id758883/ Regjeringen.no: Tale ved Skammens stein.] | ||
[[ | *[https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/minnemarkering-ved-skammens-stein/id104535/ Regjeringen.no: Minnemarkering ved Skammens stein.] | ||
*[https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/tale-ved-skammens-stein/id726799/ Regjeringen.no: Tale ved Skammens stein.] | |||
[[Kategori:Romanifolkets historie og kultur]] | |||
{{f1}} | {{f1}} | ||
{{nn}} | |||