Sørsamisk

Torspråklig sørsamisk/norsk skilt på biblioteket i Snåsa kommune.

Foto: Olve Utne

Sørsamisk er eit samisk språk med tre nolevande hovuddialektar som blir snakka blant sørsamar. Det tradisjonelle utbreiingsområdet til sørsamisk er sørom Korgen i Noreg og Umeälven i Sverige. Hovuddialektane av sørsamisk er vefsnsamisk (i Sverige: vilhelminasamiska), jamtlandssamisk og rørossamisk (i Sverige: härjedalssamiska eller sydlig jämtlandssamiska). Umesamisk blir òg ofte rekna til sørsamisk, men ligg med sin kombinasjon av omlyd og stadieveksling nært opp til pitesamisk. I Noreg blir samiske stadnamn i det tradisjonelt umesamiske området offisielt normert til sørsamisk.

Grammatikk

Fonologi (lydlære)

Sørsamisk manglar, i motsetning til ume-, pite- og nordligare samiske språk, stadieveksling, men har til gjengjeld eit rikt utbygd omlydssystem.

Vokalar

Generelt har sørsamisk eit rikt system av korte vokalar (skrivne som enkeltvokal), lange vokalar (skrivne som dobbeltvokalar) og diftongar. Skiljet mellom lang vokal og diftong er ikkje tydelig, og lange vokalar er gjerne meir eller mindre diftongiske. Skriftspråket opererer med desse urunda vokalane:

i	e	æ	a
ie	ee	ae
	ea		aa

Dei runda vokalane er:

y	u	o	å
yö	ue	oe	åe
öö	ua	åa	åå

I uttalen finst det nyansar som ikkje er uttrykt i skriftspråket. For eksempel uttrykkjer grafemet (i) både lys i og mørk i, der den sistnemnte kan skrivast med tødlar: «ï». Likeleis har kort (a) både ein lys og ein mørk uttale (den sistnemnte kan spesifiserast som «â»). Lange vokalar og diftongar inkluderer dei tvetydige (ie) (meir nøyaktig «ie» vs. «ïe») og (ee) (meir nøyaktig «ee» vs. «ææ»).

I tillegg til desse vokalane og diftongane finst diftongane som skrivst som vokal + j og vokal + v. Desse diftongane er tydelige i fall som aej, der det er stor artikulatorisk avstand mellom utgangsvokal og glidevokal. I artikulatorisk meir like fall som ved o+v, u+v, y+j og i+j glid diftongen ofte saman til éin lang vokal (f.eks. i buvrie (stabbur)).

Morfologi (formlære)

Sørsamisk er eit formrikt språk. Blant anna kan nemnast at språket har åtte kasus av substantiv og pronomen; verb og pronomen blir bøygd i eintal, total og fleirtal; og verbsystemet er prega av eit stort tal systematiske aspektsuffiks.

Kasus

Sørsamisk har 3 grammatiske kasus (nominativ, akkusativ, genitiv), 3 lokale kasus (illativ, inessiv og elativ) og 2 adverbiale kasus (komitativ og essiv). I motsetning til umesamisk, manglar sørsamisk partitiv og abessiv.

• Nominativ er grunnforma av orda og enkel subjektsform.
• Akkusativ er enkel objektsform og enkel tidsform.
• Genitiv er eigeform og blir ofte bruka som bindeform. Substantiv tek genitiv føre postposisjonar.
• Illativ (til-kasus) uttrykkjer tilstad, tiltid og mottakar.
• Inessiv (i-kasus) uttrykkjer påstad og i-tid.
• Elativ (frå/av-kasus) uttrykkjer fråstad, fråtid, årsak og material/utgangspunkt.
• Komitativ (med-kasus, i lag med-kasus) uttrykkjer redskap/middel.
• Essiv (bli-kasus) uttrykkjer at subjektet eller objektet blir/vart til noko eller er/var noko ei stund; dessutan at nok blir kalla noko.

Kjelder

• Bergsland, Knut: Sydsamisk grammatikk. Tromsø : Universitetsforlaget, 1982. ISBN 82-00-05762-3.
• Magga, Ole Henrik og Magga, Lajla Mattsson: Sørsamisk grammatikk. [Karasjok] : Davvi Girji, 2012.