Skribenter
87 027
redigeringer
→Synagogar i Noreg
Ingen redigeringsforklaring |
|||
| (27 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
Ein '''[[synagoge]]''', oftast kalla '''esnoga''' (frå [[jødespansk]]) blant [[portugisarjødar]] og '''sjul''' (frå [[jiddisch]]; òg skrive ''sjol'', ''schul'' o.l.) blant [[asjkenaziske jødar]], er ei bygning (eller ein del av ei bygning) for [[jødedom|jødisk]] religionsutøving. | {{thumb|2255 Synagogen Trh inne.jpg|Inni [[Synagogen i Arkitekt Christies gate i Trondheim|synagogen i Trondheim]].|Olve Utne}} | ||
Ein '''[[synagoge]]''', tradisjonelt oftast kalla '''esnoga''' (frå [[jødespansk]]) blant [[portugisarjødar]] og '''sjul''' (frå [[jiddisch]]; òg skrive ''sjol'', ''schul'' o.l.) blant [[asjkenaziske jødar]], er ei bygning (eller ein del av ei bygning) for [[jødedom|jødisk]] religionsutøving. | |||
[[kategori:synagoger]] | == Namnet == | ||
{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|Esnogaen i Altona, bygd etter løyve av 22. mars [[1771]] frå kong [[Christian VII]] av Danmark-Norge og innvigd den 6. september same året.}} | |||
=== Synagoge/esnoga === | |||
Synagoge kjem frå [[gresk]] ''συναγωγή'' (synagōgḗ) og tyder ''forsamling''. Gjennom eldre iberisk ''sinoga'' og ''snoga'', med uttalehjelpande ''e-'' har den vanlige [[portugisarjødar|portugisarjødiske]] forma ''esnoga'' oppstått. | |||
=== Sjul === | |||
På italiensk blir synagogane gjerne kalla ''scuola'' ('skule'). Dette har gjeve opphav til den [[jiddisch]]e forma ''sjul'' (med variantane ''sjol'' og ''sjil''). | |||
=== Tempel === | |||
Med [[reformjødedom]]men kom idéen om at Tempelet ikkje berre kunne vera i Jerusalem, men kva synagoge kunne vera eit tempel. I dag har ordet ''tempel'' komme i bruk for andre synagogar enn reformsynagogar òg — særlig i Nord-Amerika, sjølv om orda ''synagogue'' og ''shul'' heilt klart dominerer. | |||
== Synagogerommet == | |||
Ein synagoge kan vera ei eiga bygning eller eit rom i ei bygning. Synagogen inneheld normalt minimum: ein ''Hekhál'' (S) / ''Aron kódesj'' (A) (ark, toraskåp) med minst éin ''sefer'' (torarull); ein ''ner tamíd'' (evig lys); og eit bord (sjulḥán, òg kalla tebá) som Toráen blir lagt på når ein les frå honom — og sjølvsagt sitteplassar for minst ein minján. I tillegg har bortimot alle synagogar ein ''dukhán'' — ei plattform som Hekhál står på; og ein ''tebá'' (S) / ''almemmár'' (A) / ''bima'' (A) — ei plattform som lesebordet (sjulḥánen) står på. | |||
{| border="0.5" class="sortable" cellspacing="0" cellpadding="5" | | |||
|- valign="top" style="text-align:left" | | |||
! Portugisarjødisk | |||
! Jiddisch | |||
! Forklåring | |||
|- | |||
| <!-- port -->esnoga | |||
| <!-- jidd -->sjul | |||
| <!-- nor. -->synagoge | |||
|- | |||
| <!-- port -->Hekhál | |||
| <!-- jidd -->Órn koidesh (jid.), Aron kodesj (heb.) | |||
| <!-- nor. -->ark, toraskåp | |||
|- | |||
| <!-- port -->sefer | |||
| <!-- jidd -->seifer Toire (jid.), sefer Tora (heb.) | |||
| <!-- nor. -->torarull, skriftrull | |||
|- | |||
| <!-- port -->minján | |||
| <!-- jidd -->minjen | |||
| <!-- nor. -->gruppe på minst 10 myndige jødar (ortodoks j.: jødiske menn) | |||
|- | |||
| <!-- port -->tebá | |||
| <!-- jidd -->almemmar, balemmer; bime (jid.), bima (heb.) | |||
| <!-- nor. -->leseplattform | |||
|- | |||
| <!-- port -->ner tamíd | |||
| <!-- jidd -->ner tómed (jid.), ner tamid (heb.) | |||
| <!-- nor. -->det evige lyset | |||
|- | |||
| <!-- port -->parasá, parasjá | |||
| <!-- jidd -->parshe, sidre | |||
| <!-- nor. -->vekeavsnitt av Toraen | |||
|- | |||
| <!-- port -->haftará | |||
| <!-- jidd -->haftóre | |||
| <!-- nor. -->vekeavsnitt av Profetane | |||
|- | |||
| <!-- port -->lesa (no.), seie (no.) | |||
| <!-- jidd -->oren (v.jid.); davenen (jid.), davne (norsk) | |||
| <!-- nor. -->lesa gudstenesta, seie bøner, be | |||
|- | |||
| <!-- port --> | |||
| <!-- jidd --> | |||
| <!-- nor. --> | |||
|- | |||
| <!-- port --> | |||
| <!-- jidd --> | |||
| <!-- nor. --> | |||
|- | |||
| <!-- port --> | |||
| <!-- jidd --> | |||
| <!-- nor. --> | |||
|} | |||
== Synagogar i Noreg == | |||
{{thumb|Synagogue, St. Jorgensveita, Trondheim.gif|Hovudrommet i den tidligare [[Synagogen i St. Jørgensveita i Trondheim|synagogen i St. Jørgensveita]] i [[Trondheim]].|Ukjent, tidleg i [[1920-åra]]}} | |||
Fram til grunnlovsforbodet mot jødar i 1814 var det i varierande grad lovlig for portugisarjødar å bu og arbeide i Noreg, men antalet portugisarjødar var aldri høgt, og det var forbod mot ikkje-kristen religionsutøving. Det kan nok ha vore gudstjenester i privatbustader, men det finst av naturlige årsaker ikkje nokon synagogar frå perioden. Frå [[1814]] til [[1844]] var det totalforbod mot jødar i Noreg med grunnlag i [[paragraf 2]] av [[Grunnloven]]. Forbodet vart oppheva att for portugisarjødar av [[Høyesterett|Høgsteretten]] i 1844, og for asjkenaziske jødar i og med grunnlovsendringa i 1851. I og med endringa av [[dissenterloven]] i [[1891]] vart det lov å organisere jødiske trussamfunn, og [[Det mosaiske trossamfunn|Det Mosaiske Trossamfund]] i [[Oslo]] vart stifta i [[1892]]. Dei heldt først gudstenester i [[Mariboes gate]] 10 i Oslo, men i [[1897]] vart aktiviteten flytta til større lokale i [[Osterhaus’ gate]], der dei installerte innreiinga frå ein nedlagt synagoge i Horsens i Danmark. [[Synagogen i Bergstien]] vart innvigd i 1920. | |||
[[Synagogen i St. Jørgensveita i Trondheim|Den første synagogen]] i [[Trondheim]] vart innvigd i [[1899]] i [[St. Jørgensveita]] 7. | |||
{{thumb|13821 synagogen i Bergstien i Oslo.jpg|Inni [[Synagogen i Bergstien i Oslo]].|Olve Utne}} | |||
== Fotnotar == | |||
{{reflist}} | |||
== Kjelder == | |||
== Sjå òg == | |||
* [[jødisk liturgi]] | |||
[[kategori:synagoger| ]] | |||
[[kategori:jødisk religion]] | |||
[[kategori:jødisk byggeskikk]] | [[kategori:jødisk byggeskikk]] | ||
{{nn}} | |||