Synagoge
Ein synagoge, tradisjonelt oftast kalla esnoga (frå jødespansk) blant portugisarjødar og sjul (frå jiddisch; òg skrive sjol, schul o.l.) blant asjkenaziske jødar, er ei bygning (eller ein del av ei bygning) for jødisk religionsutøving.
Namnet
Synagoge/esnoga
Synagoge kjem frå gresk συναγωγή (synagōgḗ) og tyder forsamling. Gjennom eldre iberisk sinoga og snoga, med uttalehjelpande e- har den vanlige portugisarjødiske forma esnoga oppstått.
Sjul
På italiensk blir synagogane gjerne kalla scuola ('skule'). Dette har gjeve opphav til den jiddische forma sjul (med variantane sjol og sjil).
Tempel
Med reformjødedommen kom idéen om at Tempelet ikkje berre kunne vera i Jerusalem, men kva synagoge kunne vera eit tempel. I dag har ordet tempel komme i bruk for andre synagogar enn reformsynagogar òg — særlig i Nord-Amerika, sjølv om orda synagogue og shul heilt klart dominerer.
Synagogerommet
Ein synagoge kan vera ei eiga bygning eller eit rom i ei bygning. Synagogen inneheld normalt minimum: ein Hekhál (S) / Aron kódesj (A) (ark, toraskåp) med minst éin sefer (torarull); ein ner tamíd (evig lys); og eit bord (sjulḥán, òg kalla tebá) som Toráen blir lagt på når ein les frå honom — og sjølvsagt sitteplassar for minst ein minján. I tillegg har bortimot alle synagogar ein dukhán — ei plattform som Hekhál står på; og ein tebá (S) / almemmár (A) / bima (A) — ei plattform som lesebordet (sjulḥánen) står på.
| Portugisarjødisk | Jiddisch | Forklåring |
|---|---|---|
| esnoga | sjul | synagoge |
| Hekhál | Órn koidesh (jid.), Aron kodesj (heb.) | ark, toraskåp |
| sefer | seifer Toire (jid.), sefer Tora (heb.) | torarull, skriftrull |
| minján | minjen | gruppe på minst 10 myndige jødar (ortodoks j.: jødiske menn) |
| tebá | almemmar, balemmer; bime (jid.), bima (heb.) | leseplattform |
| ner tamíd | ner tómed (jid.), ner tamid (heb.) | det evige lyset |
| parasá, parasjá | parshe, sidre | vekeavsnitt av Toraen |
| haftará | haftóre | vekeavsnitt av Profetane |
| lesa (no.), seie (no.) | oren (v.jid.); davenen (jid.), davne (norsk) | lesa gudstenesta, seie bøner, be |
Synagogar i Noreg
Fram til grunnlovsforbodet mot jødar i 1814 var det i varierande grad lovlig for portugisarjødar å bu og arbeide i Noreg, men antalet portugisarjødar var aldri høgt, og det var forbod mot ikkje-kristen religionsutøving. Det kan nok ha vore gudstjenester i privatbustader, men det finst av naturlige årsaker ikkje nokon synagogar frå perioden. Frå 1814 til 1844 var det totalforbod mot jødar i Noreg med grunnlag i paragraf 2 av Grunnloven. Forbodet vart oppheva att for portugisarjødar av Høgsteretten i 1844, og for asjkenaziske jødar i og med grunnlovsendringa i 1851. I og med endringa av dissenterloven i 1891 vart det lov å organisere jødiske trussamfunn, og Det Mosaiske Trossamfund i Oslo vart stifta i 1892. Dei heldt først gudstenester i Mariboes gate 10 i Oslo, men i 1897 vart aktiviteten flytta til større lokale i Osterhaus’ gate, der dei installerte innreiinga frå ein nedlagt synagoge i Horsens i Danmark. Synagogen i Bergstien vart innvigd i 1920.
Den første synagogen i Trondheim vart innvigd i 1899 i St. Jørgensveita 7.
