Forside:Valdres

Portal Valdres

Kart over Valdres, med den historiske vandreruta Stølsrute teikna inn.

Valdres er eit landskap i Oppland, med kommunane Nord-Aurdal, Sør-Aurdal, Øystre Slidre, Vestre Slidre, Vang og Etnedal.Dalføret femner størstedelen av nedbørsområdet for Begnavassdraget nord for Sperillen og den øvre delen av Etnedal landskapsområde med kringliggande fjellstrok. I sør finn ein Begnadalen og Hedalen. I nord er Valdresflye ein del av Jotunheimen. Valdres reknast med til Austlandet, men er òg eit grenseområde til Vestlandet. Den eldste busetninga i dalen kom vestfrå, og Valdres var lenge under Gulatingslagen. I 1153 vart dalen ein del av Stavanger bispedøme.

Den største tettstaden, og den einaste mer over 1000 innbyggjarar er Fagernes i Nord-Aurdal. Fagernes som fekk bystatus i 2007 og har drygt 1900 innbyggjarar (2018). Andre tettstader, med folketal per 2018 i parentes, er: Leira i Nord-Aurdal (873), Bagn i Sør-Aurdal (668), Aurdal i Nord-Aurdal (681), Beitostølen i Øystre Slidre (349), Slidre i Vestre Slidre (346), Røn i Vestre Slidre (283), Heggenes i Øystre Slidre (283), Moane i Øystre Slidre (230) og Bruflat i Etnedal (248).

E16 og fylkesveg 51 går gjennom Valdres. Det er bussamband frå fleire stader i dalen til Oslo, Bergen, Gjøvik og Gol. Valdresbanen gjekk til Fagernes, og vart nedlagd i 1989. Fagernes lufthamn, Leirin var den høgast liggande flyplassen i Nord-Europa, på 822 moh. Den hadde daglege avgonger til Oslo lufthavn, Gardermoen. Lufthamna vart opna i 1987, og nedlagd i 2018.

A – Å

I nyhetene

Sigurd Islandsmoen i 1940

Sigurd Islandsmoen (født 28. august 1881, død 1. juli 1964) var organist, komponist og dirigent. Han søkte i liten grad oppmerksomhet og selv om han mottok strålende kritikk for sine verker var det først etter hans død at han ble anerkjent som en av de store innen norsk kirkemuikk. Han skrev omkring 70 verker, hvorav fem er helaftens verker for orkester, kor og solister. Islandsmoen ble i 1916 tilsatt som organist i Moss kirke, og det var der han tilbrakte resten av sitt liv. Stillingen som organist hadde han helt til 1961. I 1920 stiftet han Moss Korforening, og i 1924 var han med på å stifte Moss Orkesterforening. Han var dirigent for begge i en årrekke, og ledet også flere andre kor og korps i Moss. Allerede i 1920 startet han med store framføringer, først Felix Mendelssohns oratorium Elias. Senere førte han forskjellige kor i byen sammen for å sette opp større verker. Bagn Bygdesamling, som ligger på gården Islandsmoens grunn og ble oppretta av broren Olaus, har en permanent utstilling om Sigurd Islandsmoen. Sigurd Islandsmoens veg på Gjøvik er oppkalt etter han.  Les mer…

Sør-Aurdal · Nord-Aurdal · Etnedal · Vestre Slidre · Østre Slidre · Vang

---

Kolsgard
Alt. navn:	Kollsgard; Framgard; Framgarde; Framgarden
Sted:	Reinli
Sokn:	Reinli
Fylke:	Innlandet
Kommune:	Sør-Aurdal
Gnr.:	13

Kolsgard eller Framgard / Framgarden er ein matrikkelgard i Sør-Aurdal kommune i Valdres. Garden ligg på rundt 500 meter over havet i Reinli, rett ved Reinli stavkyrkje. Garden er delt i ei rekkje bruk.

Namnet

Opphavleg var nok Kolsgard namnet, og det vert i dag nytta i forma Kolsgard. Men namnet Framgarden vart tidleg nytta side om side med Kolsgard. Truleg var det eit namn på ein del av garden, den som lå fremst, men kva han låg fremst i høve til veit ein ikkje. Bruket som i dag nyttar namnet Framgarden har forma Framgard. Allereie i 1712 skal Framgard og Austegard ha delt tun, så desse to namna kan også gå om kvarandre.

Kolsgard kjem ifølgje Oluf Rygh frå Kolsgarðr, av mannsnamnet Kolr. Dette er eit av dei eldste gardsnamna i bygda. Tidleg på 1600-talet nemnast Kolgiorde og Koldtzgiorde, som truleg er forvanskingar av Kolsgard.

Bruk

Garden vart oppdelt frå midten av 1600-talet. Jon Ola Gjermundsen har i Gard og bygd i Sør-Aurdal sett opp fire bruk som er nemnt i 1664, og seks bruk på 1700-talet. Bruk- og brukarhistoria på Kolsgard er komplisert, men det er her prøvd å sette ho opp systematisk.

Bruk I

Utdjupande artikkel: Framgarden bruk I (Sør-Aurdal)

Bruk I vart etter kvart ein del redusert gjennom frådeling. I 1856 vart bruket slått saman med Svartlie og Sveltrud frå bruk VIa til Svartlie og Sveltrud, gnr. 13/12.

Utskilde bruk:

• Brøtin, bnr. 13, fråseld i 1827. Også kalla Liungbruket.
• Framgardslie, bnr. 24, utskild i 1890. Også kalla Barbrobruket.

Bruk II og III

Utdjupande artikkel: Framgarden bruk II og III (Sør-Aurdal)

Bruk II vart i 1736 slått saman med bruk III, men i 1757 vart dei delt att. I 1769 vart så både bruk II og bruk III delt i to like delar. Bruk II og IIIa og partar frå VIa og VIb, vart i 1804 og 1808 kjøpt opp og slått saman til [[Framgard (Sør-Aurdal 13/16) bnr. 16, også kalla Umundsgarden.

Utskilde bruk:

• Haslatn, bnr. 21, utskild i 1857 frå Framgarden bnr. 16.
• Josefsplassen, bnr. 17, utskild frå Framgarden bnr. 16 i 1877. Også kalla Nybrøtin.
• Haslatn, bnr. 23, utskild i 1884 frå Haslatn bnr. 21.
• Godvannstad (Sør-Aurdal), bnr. 38, utskild i 1897 frå Haslatn bnr. 21.
• Turkeremme, utskild frå Framgarden bnr. 16 før 1908.
• Framgardshagin, utskild frå Turkeremme.

Frå den andre delen av bruka, II og IIIb, vart det også utskild nye bruk:

• Ellevsbakkatn, bnr. 14, utskild frå bruk II og IIIb.
• Framgard, bnr. 26, utskild frå bruk II og IIIb, med tillegg av part frå Framgard bnr. 1.
• Nedre Slettet, bnr. 15, utskild frå Ellevsbakkatn bnr. 14 i 1837
• Pålelie, bnr. 28, utskild frå Framgard bnr. 26 i 1855.
• Lykkja, bnr. 29, utskild frå Framgard bnr. 26 i 1855.
• Hagin, bnr. 27, utskild frå Framgard bnr. 26 i 1857.
• Framgard, bnr. 30, utskild frå Framgard bnr. 26 i 1857. Også kalla Øvre Kollsgardbrøtin.

Bruk IV

Utdjupande artikkel: Framgarden bruk IV (Sør-Aurdal)

Bruk IV vart del i 1759. IVa vart så i 1782 slått saman med ein part frå bruk V til Framgard bnr. 3, kjend som Ellingsgarden. Bruk IVb vart til Haslatn bnr. 9.

Utskilde bruk:

• Brettatn, bnr. 24, utskild i 1812 frå Framgard bnr. 3.
• Haslebrøtin, bnr. 11, utskild frå Haslatn bnr. 9 i 1823.
• Vilhelmshaugen, bnr. 7, utskild frå Framgard bnr. 3 i 1870.
• Kjørum, bnr. 5, utskild frå Framgard bnr. 3 i 1875.
• Kvednajordet, bnr. 4, utskild frå Framgard bnr. 3 i 1876.
• Hermundslie, bnr. 25, utskild frå Brettatn i 1888.

Bruk V

Utdjupande artikkel: Framgarden bruk V (Sør-Aurdal)

Bruk V vart til Framgard bnr. 1, også kalla Nilsegarden. Utskilde bruk:

• Kyrkjebøen, bnr. 2, utskild frå Framgard bnr. 1 i 1837.
• Lyhushaugen, husmannsplass, fråseld frå Framgard bnr. 1 i 1841 og kjøpt attende i 1861.
• Dalabakkin, bnr. 39, utskild frå Framgard bnr. 1 i 1904.
• Møldbakkin, bnr. 62, utskild frå Framgard bnr. 1 i 1947.
• Bruhagin, bnr. 68, utskild frå Framgard bnr. 1 i 1949.

Bruk VI

Utdjupande artikkel: Framgarden bruk VI (Sør-Aurdal)

Bruk VI vart delt i to like delar i 1795. Frå både VIa og VIb vart det fråseld fleire bruk, og resten vart del av Framgard bnr. 16 saman med delar av bruk II og III.

Utskilde bruk:

• Sveltrud, fråseld frå bruk VIa i 1796.
• Svartlie, fråseld frå bruk VIa i 1796. Sveltrud og Svartlie vart seinare slått saman, sjå bruk I.
• Klavabrøtin, fråseld frå bruk VIb til Leineikro, gnr. 12/17, seinare utskild frå Lineikro.

Eigarar

Den fyrste eigaren som er kjend er Arne Tomle frå Land som eigde ein hud i Kolsgard. Året etter er det nemnt ein Tøstein Belgum som eigde 10 laupsbol i Vestgard, og det ser ut til å vore eit eigarfellesskap mellom Vestgard og Kolsgard.

I matrikkelen 1667 eigde Aurdal prestebol halvanna pund smør medan Reinli sokn eigde fire skinn. Resten av garden var bondegods. Bøndene eigde også eitt skinn i Vøll engeland og fem skinn i Stavadale. I 1803 eigde kyrkja framleis ein del av garden: Prestebolet hadde 1 pund 15 ½ merker smør og Reinli sokn hadde eitt skinn. I 1824 vart så prestebolets del seld til sjølveige.

Brukarar / eigarar

Denne lista dekkjer tida fram til deling av garden midt på 1600-talet. Seinare brukarer og eigarar kan ein finne i artiklar om dei einskilde bruka. Delinga mellom fire brukarar på midten av 1600-talet er det vanskeleg å finne ut av. Ein veit ikkje kva del den einskilde brukar satt på. Det ein veit er at det ikkje berre var gode høve mellom dei, for det var fleire rettssaker om eigedomsretten.

• Ola, truleg Ola Bjørnsson Vestgard, nemnt frå 1612 til 1631.
• Ola, nemnt fram til 1643.
• Knut, kan vere Knut Bjørnsson Brattrud, son til Bjørn Brattrud, nemnt frå 1644. Skal ifølgje eit skøyte frå 1641 ha budd på Kollgard også tidlegare.
• Gudbrand Tøsteinsson (f. omkr. 1616), brukar saman med Knut i 1647 og åleine i 1647. Også nemnt i 1664 til 1681.
• Knut Knutsson (f. omkr. 1599), kan vere son til Knut som er nemnt frå 1644. Nemnt som brukar i 1664. Barn ein kjenner:
• Timann Knutsson (f. omkr. 1645), nemnt 1664 til 1681.
• Pål Knutsson (f. omkr. 1643), nemnt 1664 til 1682.

Referansar

Kjelder

• Gjermundsen, Jon Ola: Gard og bygd i Sør-Aurdal: Bind A Reinli og Vestre Bagn, Sør-Aurdal kommune / Valdres bygdeboks forlag, 1987. Digital versjon på Nettbiblioteket.
• Rygh, Oluf: Norske Gaardnavne
• Skattematrikkelen 1647, Oppland
• Faktaark fra Kartverket finnes.

  Les mer…

---

Olav Bjærum (fødd 1937 i Hægebostad i Vest-Agder) er lærar og forfattar. Han kom til Valdres i 1968 som lærar ved Valdres folkehøgskule og hadde arbeidet sitt der i ein 10-års periode. Etter det arbeidde han som lærar og rådgjevar ved Valdres vidaregåande skule på Fagernes i meir enn 20 år. Bjærum er busett på Leira i Nord-Aurdal.

Bibliografi

• Utsyn fra Liabø: Ola Lajord fortel, Valdres 1990.
• Eg vil freiste, Eget forl. 2005. (Dikt)
• Påskedramaet: hvem var de skyldige, Eget forlag 2009.

Denne siden er en spire. Du kan hjelpe den til å vokse seg stor og sterk! Denne sida er ei spire. Du kan hjelpe henne til å vekse seg stor og sterk!

  Les mer…