Pitesamisk

Fra lokalhistoriewiki.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Tospråklig vegskilt ved Árjepluovve (pitesamisk) / Arjeplog (svensk) i Arjeplogs kommun i Norrbottens län i Sverige.
Foto: Bjørn Utne, 2008.

Pitesamisk (bihtánsámegiella, bihtámasámegiella), òg tildels kjent under namnet arjeplogssamiska i Sverige, er eit samisk språk med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av pitesamar i Sør-Salten, Rana og tilgrensande strøk i Sverige austover til Arjeplog og, i mindre grad, Arvidsjaur. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen lulesamisk i nord. Den sørlige naboen umesamisk ligg nærme sørsamisk, og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk blir rekna som utdøydd som morsmål i Noreg og er sterkt truga i Sverige.[1]

Kart over Nordland fylke med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og lulesamisk (raudt).

Fonologi (lydlære)

Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad.

Stadieveksling

Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:

nom.sg. guolle, ‘fisk’; akk.pl. guolijt ~ gulijt, ‘fiskane’

(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)

Omlyd

Mange dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i relativt mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk.[2] Vi kan oppsummere dette med å seie at:

  • dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
  • dei høge endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
  • ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo forkorta og senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.

I tabellform får vi da:

Lang rotvokal Kort rotvokal Endingsvokal
á ie uo åå a i u o  
III I–II III I–II            
á ä ie ua uo åå a i u å á a å o
e
ä e u i u i ij u uj

Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.

Omlyd i norsk pitesamisk

Senking ved st. III

I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.

Heving føre -i og -u

Qvigstad har:

Qvigstad vokalar sidetal Kartverket: samisk Kartverket: norsk kommune
Suličælbma u-i 223 Sulečielbma Sulitjelma Fauske kommune
Lūnus(a)-jǫhkǫ ū-u 225 Lønselva Saltdal kommune
Luonōs uo-ō 225 Lønsdalen Saltdal kommune
Dippun-vag’gē i-u 225 Dypenådalen Saltdal kommune
Dippunje-jǫhkǫ i-u 225 Dypenåga
Dippun-čǫhkkǫ i-u 225 Dypenåfjellet Saltdal kommune
Lu(o)nōs-gai’sē u(o)-ō 225 Lønstinden Saltdal kommune
Stǫl’pu-jǫhkǫ ǫ-u 226 Stolpåga Beiarn kommune
Stǫl’pu-jaw’rē ǫ-u 226 Stolpevatnet Beiarn kommune
Stǫl’pu ǫ-u 226 Stolpen (fjell) Beiarn kommune
Sul’lu-jaw’rē u-u 227 Holmvatn (nord for Storglåmvatnet)
Gud’dum-jaw’rē u-u 227 Langvatnet
Gud’dum-var’dô u-u 227 (fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet)

Morfologi (formlære)

Kasus

Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa nominativ, genitiv og akkusativ; dei lokale kasusa illativ, inessiv og elativ; og dei adverbiale kasusa komitativ, essiv og abessiv. Om vi reknar med det adverbiale kasuset prolativ, som særlig blir bruka i samband med landskapsord, så kan vi seie at pitesamisk 10 kasus.[3]

Substantiv

Substantiv blir bøygde i 9 kasus (el. 10, sjå ovaføre) og 2 tal (eintal og fleirtal) på pitesamisk. Nominativ og illativ eintal så vel som essiv har sterkt stadium (trinn III eller II); alle andre eintals- og fleirtalsformer har svakt stadium (trinn II eller I). Merk elles at genitiv og komitativ fleirtal er identiske (-j). Formene som er oppgjevne her er av nordlig type utan omlyd. I søraust vil ein del av formene ha til dels andre vokalar i første stavinga. Som eksempel har vi bruka riehpie ('rev'), riejttuo ('reidskap') og namma ('namn'):

Kasus Mønster -ie (-ē) -uo (-ō) -a
Eintal Fleirtal Eintal Fleirtal Eintal Fleirtal Eintal Fleirtal
Nominativ [III]- -h riehpie riebieh riejttuo riejtuoh namma namah
Akkusativ -v -jt riebiev riebijt riejtuov riejtuojt namav namajt
Genitiv - -j riebie riebij riejtuo riejtuoj nama namaj
Illativ [III]-*j -jta riehpaaj riebijta riejttuj riejtuojta nammaj namajta
Inessiv -n -jn riebien riebijn riejtuon riejtuojn naman namajn
Elativ -s(t) -jst riebies(t) riebijst riejtuos(t) riejtuojst namas(t) namajst
Komitativ -jn(a) -j riebijn(a) riebij riejtuojn(a) riejtuoj namajn(a) namaj
Essiv [III]-n riehpien riejttuon namman
Abessiv -htahk riebiehtahk riejtuohtahk namahtahk
(Prolativ) [III]-k

Pronomen

Personlige pronomen

Kasus Eintal Total Fleirtal
  1. person 2. person 3. person 1. person 2. person 3. person 1. person 2. person 3. person
Nominativ mån dån sån mååj dååj sååj mij dij sij
Akkusativ muv duv suv munuov dunuov sunuov mijaav dijaav sijaav
Genitiv muv duv suv munuo dunuo sunuo mijaa dijaa sijaa
Illativ munji dunji sunji munnuj dunnuj sunnuj mijjaj dijjaj sijjaj
Inessiv muvne duvne suvne munuon dunuon sunuon mijaan dijaan sijaan
Elativ muvsste duvsste suvsste munuost dunuost sunuost mijaast dijaast sijaast
Komitativ mujna dujna sujna munujn dunujn sunujn mijaajn dijaajn sijaajn
Essiv månnan
(muvnen)
munnuon
Abessiv

Verb

Pitesamiske verb blir bøygde i tre personar og i tre tal (inkl. dualis). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.

Tid

Verba blir bøygde i dei enkle tidene presens (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og preteritum og dei samansette tidene perfektum og pluskvamperfektum.

Modus

Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: indikativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og optativ (konjunktiv).

Nekting

I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit nektingsverb. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i person (1., 2. og 3.) og tal (eintal, total, fleirtal), men òg i tid (presens, preteritum) og modus (indikativ, imperativ og optativ):[4]

presens indikativ preteritum optativ imperativ
eintal total fleirtal eintal total fleirtal eintal total fleirtal eintal total fleirtal
1 iv ien iehp
(iep)
1 ittjiv ittjijmen
(iejmien)
ittjijmeh
(iejmieh)
1 alluv allun
(iellun)
allup
(iellup)
 
2 ih iehpien
(ehpien, ihpien)
iehpit
(ihpit)
2 ittjih ittjijtien
(iejtien)
ittjijteh
(iejtieh)
2 alluh alluten
(ielluten)
alluteh
(ielluteh)
2 ielieh iellien iellit
3 ij iepaa
(iepaan)
ieh 3 ittjij ittjijka
(iejkaan)
ittjin 3 allus alluska
(ielluska)
alluseh
(ielluseh)
 

Talord

Grunntal

0 10 lågev[5], [6] 20
1 ákkta[6] 11 21
2 guoktte[5] = guäktte[6] 12 22
3 gålbmå[6] 13 23
4 nällje[6] 14 24
5 vihta[6] 15 25
6 guhta[6] 16 26
7 gietjav[6] 17 27
8 gákktse[6] 18 28
9 åkktse[6] 19 29

Syntaks (setningslære)

Pitesamisk har til felles med ume- og sørsamisk på den eine sida og med austsamiske språk på den andre at setningsstrukturen SOV (subjekt-objekt-verb) framleis er vanligare enn SVO (subjekt-verb-objekt):

Mån biepmov bårov. ‘Eg et mat.’ (Ordrett: ‘Eg mat et.’)

Språkhistorie

Buvda eller Bådåddjo?

Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da Sametinget foreslo overfor Bodø kommune at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, Bådåddjo,[7] som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten Salto bihtesamiid searvi påpeikte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammalt pitesamisk område — i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske Buvda, som forøvrig òg tyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.[8]

Tre personar som arbeider for for dokumentasjon og revitalisering av det pitesamiske språket: bloggaren Peter Steggo, ordboksprosjektleiaren Nils-Henrik Bengtsson og heimelspersonen Elsy Rankvist.
Foto: Olve Utne

Skriftspråk

Syn på rettskrivinga

Frå 2000-åra av har det vokse fram eit ønske om å etablere eit skriftspråk for pitesamisk. Det finst fleire syn på kva som er den beste vegen å gå. Innaføre det lulesamiske miljøet finst det skepsis mot å etablere eit eige pitesamisk skriftspråk; dei som er skeptiske meiner at pitesamisk er ein underdialekt av lulesamisk og at ei samling om det lulesamiske skriftspråket er nødvendig for å sikre eit større brukarmiljø. Andre att, inkludert bloggaren Peter Steggo, meiner at pitesamisk er distinkt som språk og fortener eit eige skriftspråk, men at dette skriftspråket bør leggast så nærme lulesamisk rettskriving som det er mulig utan å gå på akkord med pitesamisk lydstruktur og formlære. Eit tredje syn finst i gruppa som arbeider med ei pitesamisk ordbok: Dei meiner at skriftspråket bør reflektere pitesamisk uttale i mest mulig presis grad, og dei markerer for eksempel den fonetiske vektlegginga av det første elementet i grad-III-konsonantgrupper med dobbeltskriving av første konsonant (kkt, vvl) heller enn andre element som i lulesamisk (ktt, vll).

Blogg

Ordboksarbeid

Fotnotar

  1. Per mars 2010 kjenner vi til 25 personar i Sverige som snakkar pitesamisk, og den yngste av dei er i trettiårsalderen. (Munnlig opplysning frå Joshua Wilbur.)
  2. Steggo, Peter: «Omlydstabell» på bloggen Muv árbbe
  3. s. 113 f. av Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki : Suomalais-ugrilainen seura, 1992. (Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia; 212) ISBN 951-9403-55-8 [1]
  4. «Pite Sami»Engelsk Wikipedia
  5. 5,0 5,1 Muv árbbe
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 6,9 Pite Saami Documentation Project, Humboldt-Universität zu Berlin
  7. Skrivemåten Bådåddjo varierer elles med Bodåddjo, Bododdjo og Bodöddjo/Bodøddjo i lulesamisk. I tillegg blir namnet ofte feilskrive som Båddådjo i ikkje-samiske samanhengar.
  8. «Strid om samisk navn», NRK Nordland, publ. 20.10.2003

Sjå også

Bibliografi

  • Halász Ignácz: Lapponica, 1, Sprachtexte im schwedisch-lappischen Dialecte der Lule- und Pite-lappmark : gesammelt und zum Teil mit ungarischer Übersetzung, sowie einem lappisch-ungarisch und deutschen Glossar. Budapest : [s.n.], 1885. [Separatabdruck aus B. 19, der von der Ungar. Akademie d. w. herausgegebenen Zeitschrift “Nyelvtudományi közlemények”.][2]
  • Halász Ignácz: Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből. Budapest : Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia, 1893.[3]
  • Lagercrantz, Eliel: Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog. Helsinki, 1926.[4]
  • Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki : Suomalais-ugrilainen seura, 1992. (Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia; 212) ISBN 951-9403-55-8 [5]
  • Ruong, Israel: Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen. (Uppsala universitets årsskrift; 1943:10)
  • Trohaug, Kjellrunn Kr.: «Strid om samisk namn på Bodø» i Avisa Nordland, 27.10.2003[6]