Holstein

Holstein er eit tidlege hertugdøme, og nåverande område i Nord-Tyskland, innafor nåverande delstat Schleswig-Holstein og omfatta område mellom elvene Eider i nord, Elben i sør og Schaale i øst. Området er kjent i Noreg særleg i samband med den betydelege utkommanderinga dit av norske soldatar til vakthald på det som den gongen var den danske sørgrensa under sjuårskrigen (også kalla den prøyssiske sjuårskrigen) i åra 1758-1762 (1763). Danmark-Noreg var nøytrale i krigen, men kongen og regjeringa i København fann det altså nødvendig å mobilisere betydeleg troppestyrkar til grensevakthald. I dei periodane Holstein var under dansk styre, herska den danske kongen over Holstein som tysk hertug, ikkje som konge over Danmark.

Kart over Schleswig-Holstein, med den historiske grensa mellom dei to hertugdømane langs elva Eider. Lauenburg i det sørøstlege hjørne vart lagt til Holstein i 1815.

Foto: Wikimedia Commons

Dansk grensestein i Pinneberg, Holstein.

Området er også kjend som opphavsområde for fleire norske slekter. Holstein og Slesvig til saman kallast ofte berre Hertugdøma. Dei vart avstått til Østerrike etter det danske nederlaget i Andre slesvigske krig i 1864, men kom under Preussen etter Den østerriksk-prøyssiske krig to år senere og Schleswig-Holstein vart oppretta som ein provins i Preussen frå 1867 og har sidan vore tysk.

Grensevakthaldet

Krigsoppsetningsplan for den dansk-norske armé i Holstein, ca. 1760.

I mai 1758 gjekk det ut kongeleg ordre til øvstkommanderande for den norske hæren om at desse avdelingane skulle settast opp opp og overførast til grensa:

• 4 eskadronar dragonar
• begge dei gevorbne (verva) infanteriregimenta som hæren hadde
• ein linjebataljon (halvparten) av det første og andre Akershusiske og første og andre Oplandske nasjonale infanteriregiment.

Nedovertransporten skjedde i løpet av sommaren 1758, og i august var i alt 7 332 mann av dei norske avdelingane på plass. Etter kvart var òg styrkar frå andre avdelingar utkommanderte, m.a. også matrosar til flåten.

Det var ikkje berre soldatar som vart sendt. Kvart dragonkompani fekk ordre om å ta med konene til tre og kvart infanterikompani fire av soldatane. Desse skulle hjelpe til med matlaging, reparasjon og vask av kleda til soldatane og stell under sjukdom.

Det kom ikkje til ordinære krigshandlingar under den perioden dei betydelege norske troppestyrkane stod i Holstein, men sjukdom tok livet av mange norske soldatar. Av dei totalt ca 12 000 utkommanderte frå norske hæravdelingar er det rekna ut at ca 3 000 døydde der nede, altså 25 %.

Verknader

Vaktoppdraget i Holstein vart formelt avslutta hausten 1762, men dei siste avdelingane var ikkje heime i Noreg att før ut på våren 1763. I mange bygder er det nedskrive minne om desse «Holstein-karane», m.a. i Trysil, Hallingdal og Gudbrandsdalen. Ivar Kleiven nemner desse karane i bygdebøkene han skreiv om Vågå, Østre og Vestre Gausdal og Lesja. Han peiker på at fleire av dei hadde nyttig fagkunnskap med seg heim att, m.a. om korleis dei kunne lage klokker. Frik Hougen legg vekt på at Holstein-mennene stimulerte leseinteressa, da dei kom med «itte saa reint få bøk». Somme stader, til dømes i Tresfjord i Romsdalen og Aurskog og Blaker på Romerike, heiter det i den lokale tradisjonen at dei fyrste potetene i bygda kom med Holstein-karane.

Utgiftene til utkommanderinga og opprustninga var grunngjevinga bak ekstraskatten 1762. Dette pålegget førde til omfattande skattenektaraksjonar og oppreister fleire stader i landet, særleg i Hordaland (Strilekrigen), i Romsdalen og på Nordmøre.

Holstein som stadnamn i Noreg

Holstein stasjon på Sognsvannsbanen i Oslo (2006).

Fleire stader på Austlandet vart det rydda småbruk og husmannsplassar som fekk namnet Holstein. Fleire av desse vart bygd opp på slutten av 1700-talet, altså stutt tid etter at vaktoppdraget i Holstein vart avslutta. Det er difor svært sannsynleg at namnegjevarane har vore inspirerte av hendingane i det dansk-tyske landskapet. Slike oppkallingsnamn er ganske vanlege, men det er ikkje støtt det konkrete grunnlaget for namnegjevinga er like lett å sjå som i dømet Holstein. Namnegranskaren Margit Harsson meiner jamvel at somme Holstein-plassar kan ha vore rydda eller busette av Holstein-karar. Under er det ei liste over Holstein-stader i Aust-Noreg:

• Holstein (Asker)
• Holstein (Askim)
• Holstein (Fet)
• Holstein (Marker), i tidligere Rødenes kommune.
• Holstein under Bjølsen, husmannsplass i Oslo.
• Holstein under Nordberg, husmannsplass i Oslo som har gitt namn til Holstein stasjon på Sognsvannsbanen.
• Holstein (Røyken)
• Holstein (Skedsmo)
• Holstein (under Birgisrud i Spydeberg)
• Holstein (under Svinningen i Spydeberg)
• Holstein (Vestre Toten), nyare namn, óg kalla Holtstein.
• Holstein (under Alm i Østre Toten)
• Holstein (under Fossen i Østre Toten)

Slekter av holsteinsk opphav i Noreg

• Blunck, kom til Noreg med landets første autoriserte rørlegger Peter Joachim Christian Blunck (1824–1877) i 1848.
• Butenschøn, frå Bramsted, kom til Noreg med offiseren Peter Heinrich Butenschøn (1765–1824).
• Eckhoff etter amtsfysikus Ernst Fredrik Eckhoff som kom til Norge 1785.
• Gude etter stadsurmaker i Bergen Nicolaus Gude, opprinnelig fra Rendsburg.
• Haffner, etter Johan Friedrich Wilhelm Haffner (1768–1822) som var født i Rendsburg.
• Holst, med betydningen «holsteiner», «fra Holstein», flere danske og norske slekter.
• Hambro, som stamfar regnes Mathias Levy, som er nevnt i Rendsburg omkring 1720.
• Hausmann, amtmann i Segeberg i Holstein, Daniel Hausmann ble rundt 1644 gift med Margrethe von Pape, mor til Ulrik Fredrik Gyldenløve.
• Irgens, frå Itzehoe, kom til Noreg med brødrane Joachim Irgens (1611–1675) og Johannes Irgens (død 1659).
• Keilhau, opphavleg frå Sachsen, men kom til Noreg via Holstein med brødrane Wilhelm Christian Keilhau (1760–1834) og Johan David Bertram Keilhau (1763–1807). Faren deira, Baltazar Keilhau, var sokneprest i Horst.
• Lange, kom til Norge med Christopher Andreas Lange (1744–1808), født på godset Deutsch-Lindau.
• Nissen, etter Christian Heinrich Nissen (1802–1866), født i Wilster ved Itzehoe, død i Tromsø.
• Schwartz, etter Hans Jürgen Schwartz (1785–1844), kom til Drammen som skipsfører, senere skipsreder i Flekkefjord. Fra hans fire sønner har det utgått fire greiner av slekta.
• Schweigaard, etter Johan Ludvig Schweiger (1719–1781), organist i Kongsberg.
• Selmer, stamfar regnes Christian Selmer (d. 1689), som var overkrigs- og landkommissær i Rendsborg, hans sønn oberst Johan Henrik Selmer (1678–1721) brakte slekta til Norge.
• Siebke, kom til Norge med botanisk gartner Johan Siebke (1781–1857), var født ved Heiligenstedten i Holstein.
• Wedell eller Wedel, kom til Norge med Gustav Wilhelm Wedel (1641–1717), og dobbeltnavnet Wedel Jarlsberg oppsto da han i 1684 ble lensgreve av Jarlsberg.

Kjelder og litteratur

• Folketellinga 1865, søk på Holste*
• Folketellinga 1900, søk på Holste*
• Harsson, Margit: Spydeberg, bind 4 i serien Bustadnavn i Østfold, 2001.
• Anders Heyerdahl. Urskogs Beskrivelse. Kristiania, Cammermeyer, 1882. Digital versjon på Nettbiblioteket.
• Holstein på Wikipedia på bokmål og riksmål
• Hougen, Frik: «Lesnad og lesehug i ei norsk fjellbygd i siste helvta av 1700-talet», i Syn og Segn 1935.
• Kiærland, Lars: Utkommanderingen til Holsten 1758 - 1762 (63). Et blodig 200-årsminne - uten kamphandlinger. Vedlegg til Norsk Militært Tidsskrift nr 12, 1961.
• Matrikkelutkastet av 1950, søk på «Holstein».
• Skeidsvoll, Johanna: «Matstellet», utdrag frå Tresfjord bygdebok, 1959.