Regjeringa

Regjeringa (formelt Noregs Statsråd) er øvste utøvande myndigheit i Noreg, med ansvar for å setje i verk vedtak frå og foreslå saker for Stortinget. Statsministeren leiar regjeringa, og kvart departement leiast av ein statsråd. Grunnloven omtalar statsminister, men bruker elles nemninga statsråd om minister (eller medlem av statsrådet). Den statsråden som leiar Utanriksdepartementet, blir kalla utanriksminister. Statsråd er den tradisjonelle nemninga på ein regjeringsmedlem som ikkje er statsminister eller utanriksminister. Nemninga nyttast synonymt med minister, og vart innført ved kongelig resolusjon av 19. mai 1814.

Regjeringa Borten (1965–1971) i sitt første statsråd på Slottet. Faksimile frå Aftenposten 13. oktober 1965.

Nemninga statssekretær vart nytta fram til 1926 om statsrådssekretæren, statsrådets sekretær som møtte i statsrådet, ein stilling som forsvant 1969 då denne funksjonen vart overtatt av Statsministerens kontor.

Etter Grunnloven ligg den utøvande makta hos kongen (eller regjerande dronning), og monarken eller tronarving skal derfor ta del i regjeringa sine plenumsmøte – på papiret er det «Kongen i statsråd» som styrer landet, men sidan parlamentarismen blei innført i 1884, har monarken berre ein symbolsk funksjon.

Namn

Den formelle nemninga på regjeringa er Noregs Statsråd eller berre Statsrådet (sjå òg Noregs Storting og Noregs Høgsterett), medan regjeringa reknast som daglegtale.

Regjeringsdanning

Regjeringa blir i eit parlamentarisk system danna av det partiet, eller dei partia, som har størst støtte på Stortinget, og er avhengig av Stortinget sin tillit. Før parlamentarismen var det kongen som utpeika regjeringa. Ei ny regjering treng ikkje å få uttrykt tillit av Stortinget. Noreg har såkalla negativ parlamentarisme, der det er fråvær av mistillit som er naudsynt. Om Stortinget vedtek eit mistillitsforslag eller må regjeringa gå av. Det same gjeld om regjeringa stiller kabinettspørsmål, eit ultimatum til Storting, og så taper saka. Regjeringa kan også søkje avskil om det er klart at ho ikkje lenger har støtte på Stortinget. Det skjer særleg etter eit val der sitjande regjering mister sitt fleirtal. Formelt kjem då sitjande statsminister med forslag om kven som skal bli ny statsminister.

Med få parti på Stortinget, slik det var i byrjinga med berre Høgre og Venstre, var det naturleg at ein fekk fleirtalsregjeringer, det vil seie at regjeringa hadde meir enn halvparten av stortingsrepresentantane bak seg. Etter kvart som det kom fleire parti, blei det meir vanleg med mindretalsregjeringer eller koalisjonsregjeringer der fleire parti går saman for å få fleirtal. Ein mindretalsregjering sitt ikkje like trygt som ein fleirtalsregjering, men det ligg i korta at heller ikkje opposisjonen kan danne ein fleirtalsregjering. Mindretalsregjeringer er avhengig av støtteparti som ikkje sitt i regjeringa, men som støtter ho på Stortinget.

I mange land kan regjeringa søkje å auke sin støtte på Stortinget ved å skrive ut nyval, men dette er ikkje mogleg i Noreg.

Samansetjing

Grunnloven seier berre at det skal vere ein statsminister og minst sju departement og statsrådar. I tråd med Grunnloven og Regjeringsinstruksen er det den som blir statsminister i ei ny regjering som utnemner statsrådane. I realiteten skjer dette i samråd med partiet eller partia som er involvert i regjeringsdanninga. Dei fleste statsrådar har eige departement, men nokre er statsrådar under eit anna departement. Til dømes har bistands- eller utviklingsministeren vore statsråd under Utanriksdepartementet.

Regjeringa står i teorien fritt til å definere dei enkelte departement sine arbeidsoppgåver, og det er vanleg at det skjer endringar under ei ny regjering. Nokre endringar har vore av praktisk art. Til dømes har ein flytta ansvaret for kyrkjesaker frå eit departement til eit anna, då det er eit krav at statsråden med ansvar for slike saker er medlem av Den norske kyrkja. Det kan også vere politiske grunnar til slike endringar, som at ein vil legge meir vekt på eit saksfelt. Eitt av mange døme på dette er opprettinga av Lønns- og prisdepartementet i 1955.

Regjeringa si verksemd

Statsrådsalen i den gamle regjeringsbygningen (dagens Finansdepartement), i bruk for regjeringskonferansene fra 1906 til 1919, da de ble flyttet til statsrådsalen i Victoria terrasse. Da Høyblokka sto ferdig i 1958 ble regjeringskonferansene lagt dit.

Foto: Stig Rune Pedersen (2014)

Det er ein del konkrete oppgåver som er definert for regjeringa:

• Å foreslå statsbudsjett for Stortinget.
• Å foreslå nye lover for Stortinget.
• Å setje i verk nye lover og tiltak i tråd med Stortinget sine vedtak.
• Å lage retningslinjer og føreskrifter til lovene Stortinget har vedteke.
• Å styre statlege verksemder, direkte eller gjennom direktorat.
• Å styre utanrikspolitikken, i tråd med Stortinget sin vilje.
• Å forvalte statleg eigarskap i føretak og andre statlege investeringar.

Regjeringa møtast til statsråd på Det kongelige slott kvar fredag, med kongen som formell leiar. I desse møta er alle saker allereie avgjort. Dei politiske avgjerdene blir tekne på regjeringskonferansen, som normalt haldast måndagar og torsdagar, med førebuande statsråd på torsdagane. På desse møta er statsministeren møteleiar. Avgjerder frå regjeringskonferansen blir sendt vidare til statsråd, der den formelle avgjerda blir teken. Ei slik avgjerd blir utferda som ein kongeleg resolusjon. Kongen signerer resolusjonen, og statsministeren kontrasignerer. Om ein statsråd ikkje er einig i avgjerda, skal det protokollførast dissens.

Når regjeringa fremmar ei sak for Stortinget har ho opplysningsplikt. Alle opplysningar om saka må leggjast fram for dei folkevalde. Stortinget kan kontrollere regjeringa si verksemd i spørjetimen og gjennom kontroll- og konstitusjonskomiteen.

Regjeringer

Før parlamentarismen

Før parlamentarismen blei innført i 1884 var det kongen som utnemnde regjering og dette var embetsstillingar, og kunne vere avansementstillingar for folk i embetsverket. Statsrådane i dei før-parlamentariske regjeringane var ofte eldre, velfortente embetmenn me lite eller inga politisk erfaring, og oppfatta ofte seg sjølve som departementssjefar og ikkje som politiske aktørar. Kongen trengte ikkje å ta omsyn til om statsministeren og statsrådane hadde fleirtal bak seg. Ein skifta ikkje ut heile regjeringa på ein gong, og det er derfor ikkje mogleg å få ei like klar rekkje av regjeringer som ein har etter 1884. I staden delar ein dei gjerne inn i ministerium med namn etter statthaldaren eller ein annan sentral person. Regjeringane i Noreg vart leia av statthaldaren eller ein av statsrådane som då vart kalla førstestatsråd, fram til embetet som statsminister i Kristiania vart oppretta i 1873 som følge av statthaldarstiden med Frederik Stang som fyrste statsminister.

Førstestatsråder/stattholdere/visekonger 1814–73 førstestatsråd Haxthausen (1814) • førstestatsråd Rosenkrantz (1814) • stattholder Essen (1814–1816) • visekonge kronprins Karl Johan (1816) • stattholder Mörner (1816–1818) • stattholder Sandels (1818–1824) • visekonge kronprins Oscar (1824) • stattholder Sandels (1824–1827) • stattholder Platen (1827–1829) • førstestatsråd Collett (1829-1833) • visekonge kronprins Oscar (1833) • førstestatsråd Collett (1833-1836) • stattholder Wedel Jarlsberg (1836-1840) • førstestatsråd Krog (1840-1841) • stattholder Løvenskiold (1841-1856) • førstestatsråd Vogt (1856-1857) • visekonge kronprins Karl (1857) • førstestatsråd Vogt (1857-1858) • førstestatsråd Petersen (1858-1861) • førstestatsråd Stang (1861-1873) • Embetet opphørt, statsminister innført i 1873 etter Stattholderstriden.

Jørgen Herman Vogt var statsråd 1825–1858, den lengstsitjane statsråden i Noreg.

Maleri: Aasta Hansteen

Tiltredde	Gjekk av	Ministerium
2. mars 1814	27. november 1814	Regjeringsrådet 1814
27. november 1814	19. september 1836	Første Wedel-ministerium
19. september 1836	8. mars 1844	Andre Wedel-ministerium
8. mars 1844	17. juni 1856	Løvenskiold/Vogt-ministeriet
17. juni 1856	16. desember 1858	Vogt-ministeriet
16. desember 1858	17. desember 1861	Sibbern/Birch/Motzfeldt-ministeriet
17. desember 1861	11. oktober 1880	Frederik Stangs ministerium
11. oktober 1880	1. mars 1884	Christian Selmers ministerium
3. april 1884	26. juni 1884	Schweigaard/Løvenskiold-ministeriet

I åra 1852 til 1881 hende det sju gånger at kongen ikkje kunne leie det svenske og det norske statsrådet då han var sjuk eller på reise. Det blei då satt ein felles interimsregjering.

Parlamentariske regjeringer

Utdjupande artikkel: Parlamentarisme

Christian Michelsens regjering ved utnevnelsen, 1905–1907.

Foto: Jens Carl Frederik Hilfling-Rasmussen (1905).

Ivar Lykkes regjering ved utnevnelsen i 1926-1928. Stående fra venstre: Peter Andreas Morell, Anders Venger, Ole Ludvig Bærøe, Charles Robertson. Sittende fra venstre: Wilhelm Christian Magelssen, Karl Wilhelm Wefring, Ivar Lykke, Fredrik Ludvig Konow, Ingolf Elster Christensen.

Foto: Fra boka Høyres historie, bind 2 (1984).

Regjeringen Brundtland i 1993.

Foto: Mimsy Møller/Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek

Med parlamentarismen gjorde dei politiske partia sitt inntog, og ein byrja å bytte ut heile regjeringa på ein gong. Regjeringane får namn etter statsministeren, og om same person er statsminister ved fleire høve kallast dei første og andre regjering osb. For å gjere det lettare å finne fram er regjeringsnamnet forkorta, og det er lagt inn lenkje til artikkel om statsministeren. Innafor kvar regjering er det gjerne fleire skifte av enkeltstatsrådar. Talet på departement og statsrådar kan også endrast innafor ei regjeringsperiode.

Ved koalisjonsregjeringer er partia sett opp med statsministeren sitt parti først.

Dei tyskvennlege og tyskinnsette regjeringane i krigsåra 1940–1945 er lista opp i neste bolk.

Tiltredde	Gjekk av	Regjering	Statsminister	Parti
26. juni 1884	13. juli 1889	Sverdrup	Johan Sverdrup	V
13. juli 1889	6. mars 1891	Stang I	Emil Stang	H
6. mars 1891	2. mai 1893	Steen I	Johannes Steen	V
2. mars 1893	14. oktober 1895	Stang II	Emil Stang	H
14. oktober 1895	17. februar 1898	Hagerup I	Francis Hagerup	H, MV, V
17. februar 1898	21. april 1902	Steen II	Johannes Steen	V
21. april 1902	22. oktober 1903	Blehr I	Otto Blehr	V
22. oktober 1903	11. mars 1905	Hagerup II	Francis Hagerup	Saml., V, H.
11. mars 1905	23. oktober 1907	Michelsen	Christian Michelsen	V, H, MV, Saml.
23. oktober 1907	19. mars 1908	Løvland	Jørgen Løvland	V, MV, uavh.
19. mars 1908	2. februar 1910	Knudsen I	Gunnar Knudsen	V
2. februar 1910	20. februar 1912	Konow	Wollert Konow	FV, H
20. februar 1912	31. januar 1913	Bratlie	Jens Bratlie	H, FV
31. januar 1913	21. juni 1920	Knudsen II	Gunnar Knudsen	V
21. juni 1920	22. juni 1921	Halvorsen I	Otto B. Halvorsen	H, FV
22. juni 1921	6. mars 1923	Blehr II	Otto Blehr	V
6. mars 1923	30. mai 1923	Halvorsen II	Otto B. Halvorsen	H, FV
30. mai 1923	25. juli 1924	Berge	Abraham Berge	FV, H
25. juli 1924	5. mars 1926	Mowinckel I	Johan Ludwig Mowinckel	V
5. mars 1926	28. januar 1928	Lykke	Ivar Lykke	H, FV
28. januar 1928	15. februar 1928	Hornsrud	Christopher Hornsrud	AP
15. februar 1928	12. mai 1931	Mowinckel II	Johan Ludwig Mowinckel	V
12. mai 1931	14. mars 1932	Kolstad	Peder Kolstad	Bond.
14. mars 1932	3. mars 1933	Hundseid	Jens Hundseid	Bond.
3. mars 1933	20. mars 1935	Mowinckel III	Johan Ludwig Mowinckel	V
20. mars 1935	25. juni 1945	Nygaardsvold	Johan Nygaardsvold	AP
25. juni 1945	5. november 1945	Gerhardsen I	Einar Gerhardsen	Samlingsregjering
5. november 1945	19. november 1951	Gerhardsen II	Einar Gerhardsen	AP
19. november 1951	22. januar 1955	Torp	Oscar Torp	AP
22. januar 1955	28. august 1963	Gerhardsen III	Einar Gerhardsen	AP
28. august 1963	25. september 1963	Lyng	John Lyng	H, SP, V, KrF
25. september 1963	12. oktober 1965	Gerhardsen IV	Einar Gerhardsen	AP
12. oktober 1965	17. mars 1971	Borten	Per Borten	SP, H, V, KrF
17. mars 1971	18. oktober 1972	Bratteli I	Trygve Bratteli	AP
18. oktober 1972	16. oktober 1973	Korvald	Lars Korvald	KrF, SP, V
16. oktober 1973	15. januar 1976	Bratteli II	Trygve Bratteli	AP
15. januar 1976	4. februar 1981	Nordli	Odvar Nordli	AP
4. februar 1981	14. oktober 1981	Brundtland I	Gro Harlem Brundtland	AP
14. oktober 1981	9. mai 1986	Willoch	Kåre Willoch	H, KrF, SP
9. mai 1986	16. oktober 1989	Brundtland II	Gro Harlem Brundtland	AP
16. oktober 1989	3. november 1990	Syse	Jan P. Syse	H, KrF, SP
3. november 1990	25. oktober 1996	Brundtland III	Gro Harlem Brundtland	AP
25. oktober 1996	17. oktober 1997	Jagland	Torbjørn Jagland	AP
17. oktober 1997	17. mars 2000	Bondevik I	Kjell Magne Bondevik	KrF, SP, V
17. mars 2000	19. oktober 2001	Stoltenberg I	Jens Stoltenberg	AP
19. oktober 2001	17. oktober 2005	Bondevik II	Kjell Magne Bondevik	KrF, H, V
17. oktober 2005	16. oktober 2013	Stoltenberg II	Jens Stoltenberg	AP, SV, SP
16. oktober 2013	14. oktober 2021	Solberg	Erna Solberg	H, FrP
14. oktober 2021		Støre	Jonas Gahr Støre	Ap, Sp

Okkupasjonsregjeringer under andre verdskrigen

Tiltredde	Gjekk av	Regjering
9. april 1940	15. april 1940	Quisling I
15. april 1940	22. september 1940	Administrasjonsrådet
22. september 1940	1. februar 1942	Dei kommissariske statsrådane
1. februar 1942	8. mai 1945	Quisling II

Frigjeringa

Tiltredde	Gjekk av	Regjering
8. mai 1940	14. mai 1945	Rådmennane
14. mai 1945	31. mai 1945	Regjeringsdelegasjonen

Litteratur

• Regjeringen i Store norske leksikon.
• Liste over Norges regjeringer på Wikipedia på bokmål og riksmål.
• Om statsrådsalen hos regjeringen.no