| Om Setesdal
|
 Valle frå Åmli. Foto: Siri Johannessen (2008) Fyrst i 1846 vart hovudvegen frå Kristiansand til Bykle anlagt, og setesdølane trakk då meir mot byen i sør. Særleg i Bykle hadde det vore vanskeleg kommunikasjon sørover, då den smale og bratte Byklestigen var einaste veg.I Setesdal har ein tatt vare på meir av mellomalderens byggeskikk, folkekunst og drakter enn dei fleste andre stader. Dalen har også ein rik tradisjon for segn og folkemusikk og for sine handverkstradisjonar. På Rysstad i Valle ligg både Setesdalsmuseet og Agder folkemusikkarkiv, og ellers er særleg sølvsmedane frå Setesdal kjend for sine arbeider. Les mer ...
|
|
|
| Smakebitar fra artiklar
|
 Utistog 5.9.2005. Det nye fjoset i bakgrunnen høyrer til Systog. Foto: Aanund Olsnes Utistog er eitt av bruka på Stavenes i Bykle kommune. Kva for eit bruk som var det fyrste i Stavenes kunne eigentleg vera usikkert nok, men med utgangspunkt i at halve garden (Nordstog og Teigen) var kyrkjeeige, er det minst truleg at det var hovudbølet som fekk denne lagnaden. Då vert me ståande med at Utistog/Systog lyt vera eldst, noko som også tykkjest vera i samsvar med oppfatninga i den gamle ættesoga (151), der dei eldste kjende brukarnamna er oppførde under Utistog.
Dermed kjem me attende til 1610, då oppsitjaren på det større av dei to stavenesbruka i landskattelista heitte Svein. I 1612 får han avløysing av ein Jens, i 1613 og 1614 er Svein attende, og i 1617 er det Knut som svarar skatten av dette bruket.
Dei ustabile tilhøva tykkjest bera bod om at dei nemnde oppsitjarane snautt kan ha vore odelsbønder og sjølveigarar. Heller vil me tru at dei må ha leigd bruket av ein eigar som var vanskeleg å koma til med. Kven dette kan ha vore kjem me attende til.
I straffeskattelista frå 1615 er Svein Stavenes oppførd som «halvgardsmann». Les mer …
 Teigen 5.8. 2005. Stoga vart renovert på 1990-talet, då den eldste delen vart riven og erstatta av eit nytt inngangsparti i ei høgde innåt det tohøgders bygget frå 1931. Foto: Aanund Olsnes Teigen er eitt av bruka på Stavenes i Bykle kommune. Det er vanleg å tenkje seg at det av bruka i ein gard som har det lågaste bruksnummeret lyt vera det eldste. Dette kan vera tilfellet, men treng ikkje vera det, ettersom bruksnummera er tilstelte av lokale matrikkelkommisjonar, som stundom la heilt andre omsyn enn dei historiske til grunn. Teigen i Stavenes er då eit instruktivt døme. Bruket har bnr 1, men likevel er det klårt sekundært i høve til Nordstog, og ettersom Nordstog etter alt å døme er sekundært i høve til Utistog, lyt Teigen også vera yngre enn det bruket.
Vidare vil me meine at Teigen også er yngre enn Systog, men der møter me ein vanske, ettersom dei to bruka dukkar opp omlag samstundes i dei skriftlege kjeldene, noko etter år 1700. Oppfatninga vår av den relative alderen til dei to bruka, har då ikkje anna å stø seg til enn ei aldersrangering av bruksnamna. Men denne er til gjengjeld klår nok: Namnet Teigen lyt vera det yngste av bruksnamna i Stavenes, ettersom namn i Setesdal som ender på -stog mest sannsynleg skriv seg frå høgmellomalderen (tida 1050-1350), medan namn som Teigen, Haugen, Flaten og Øyne vanlegvis ikkje er eldre enn frå 1600- eller 1700-talet, og jamvel kan vera frå 1900-talet.
Sjølvsagt kan ein finne unntak frå reglar som denne, ma. hender det at gardsbruk har fått nye namn i samband med tunflytjing, men me har ingen haldepunkt for å plassere Teigen i Stavenes som eit slikt unntak. Me vil difor meine at alderen på bruksnamnet tilsvarar alderen på bruket, og plasserer båe litt etter 1700.
Når det gjeld tydinga av namnet, er ho beint fram nok. Ein teig er eit avgrensa jordstykke. Les mer …
 Den kommunale badestoga frå andre halvparten av 1940-åra står omlag på same tomta som Hytta. Foto: Aanund Olsnes (2006) Hytta var ei hustuft med litt jord innåt, som låg litt ovanfor Listog i Bykle.
Denne verestaden vart bortsett som plass under Innistog ein gong mot slutten av 1860-åra. Me veit berre om ein familie som har budd her, og dei var her berre til noko etter 1890. Etter krigen vart det oppsett ei kommunal badestoge her. Denne står framleis.
Dei som budde her var Dreng Torleivsson Åsen, kona, Sigrid Olavsdotter, fødd Mosdøl, og dottera, Tore. Dreng var frå Åsen Hoslemo, og han og huslyden hans hadde budd på det bruket i 15-16 år fyre dei laut derifrå i 1864 eller 1865. Hovudomtalen av dei er plassert i bolken om det bruket, men her lyt nemnast at dei etter tida i Åsen fyrst var eit bil på plassen Skadden under Mosdøl, inntil dei flutte hit. Vidare tek me med det me veit om dei etter at dei busette seg her.
I gardsarkivet i Innistog ligg ei husmannskontrakt om Hytta. Denne er skrive i 1873, og då hadde Dreng alt hadde budd her i fleire år. I kontrakta er det Tore Drengsdotter som får bygsla plassen, i staden for faren. Kontrakta er vitnefast underskrive, og ber alle teikn på å vera gyldig, men tinglyst vart ho aldri. Les mer …
 Dette biletet av Vatnedalen vart teke av August Abrahamson, truleg kring 1910. Frå Setesdalsmuseet. Vatnedalsgardane låg på rad og rekkje på ei landstripe på nordsida av Vatnedalsvatnet i Bykle kommune, nesten heilt oppe i vestenden av vatnet. I dag er jorda neddemde, men tuftene syner att. Frå aust kjem ein fyrst til det nyaste bruket, som er Åsen. Dinest fylgjer Der hite, som er nr 2 i rudningsrekkja og Der sø, som er den eldste verestaden og det opphavlege hovudbølet. Vestom Der hite ligg Haugo og lengst i vest kjem ein til Plassen, eller Vatnedalsplassen, som det står i ein del kjelder.
Gardsvaldet er stort, og femner over terreng på båe sider av Ormsavatnet og Vatnedalsvatnet, frå grensa mot Rogaland i vest og til Otra i aust. I alt skal det vera på 216 153 mål, av dette vel 26 000 mål vatn, elles storparten hei og fjellvidder.
Dei fleste av bruka i Vatnedalen vart fråflutte i 1917 i samband med den fyrste reguleringa av Vatnedalsvatnet. To huslydar flutte til Skarketjønndalen ved austenden av Vatnedalsvatnet og rudde og dyrka opp der, ein huslyd flutte til Løyning og ein til Vats i Ryfylke.
Når det gjeld gardsnamnet, har Olav Haslemo ei grei utleggjing i hovudoppgåva si i norsk frå 1968. Me tek henne inn slik ho står:
| Namneutviklinga er at dalen frå først av har heitt *Vatndalr. Uttalen 'Vatnedalen' kjem av at trekonsonantismen i eit opphavleg *Vatndalr er tung og vanskeleg å uttale, og dette fører til at ein «hjelpevokal» vert skoten inn mellom to av konsonantane. Då det seinare vart bruk for eit namn på vatnet i dalen, fekk dette naturleg namn etter dalen det låg i. Dette krev ikkje at vatnet først må ha hatt eit namn som dalen vart nemnd etter, dalen fekk namnet fordi det karakteristiske ved han var at vatnet oppfylte så å seie heile dalbotnen - dalen var ein 'vatndal'. Ein kan difor ikkje som T. Nomeland [i den gamle gards- og ættesoga, 222] kalle slike (tilsynelatande) tautologiske namn, som Vatnedalsvatnet for «heimløyser», det er å setje ei altfor firkanta ramme for det psykologiske grunnlaget for namnelaginga.
|
|
| Les mer …
 Breive i 1963 eller 1964. Nærast ligg Flaten (bnr 6), bak Haugen (bnr 2) og attlengst stoga i Midbø (bnr 7). Foto: Gerd Fosse Hovden ligg vestanfor Hovden i Bykle kommune, på ei etter måten flat landstripe på nordsida av Breivevatnet. Vatnet ligg på 760 m.o.h., og innmarka på gardane då sjølvsagt endå noko høgre, så dette er verkelege fjellgardar. Avstanden frå Hovden sentrum til Nordgarden, som er det inste bruket, er omlag 5 km. Køyrer ein vestetter frå Hovden, kjem ein fyrst til Flaten, dinest til Haugen, så til Midbø og Solbakken, og endeleg til Nordgarden.
Pollenanalysar viser at det i Breive har vore drive med husdyrbruk heilt attende til slutten av yngre steinalder, ca 2800 f. Kr., og at her har vore korndyrking frå 500-talet og fram til byrjinga 1900-talet, berre avbrote av eit par hundreårs øydetid etter Svartedauden (jfr. Helge Irgens Høeg: «Blomsterstøv fortel historie» i Hovden. Arkeologi og historie, 1991). Berre på denne bakgrunnen er det vel grunn til å rekne med fast busetnad frå 500-talet og frametter, men denne tanken får ytterlegare støtte gjennom jernvinnegranskinga, som har kome fram til at «det har stått hus på selve jernvinneplassene», og at «anleggelsen av blesterovner inne i hus har vært motivert av ønsket om å beskytte virksomheten mot snø om vinteren» (Tom Bloch-Nakkerud: «Kullgropen i jernvinna øverst i Setesdal», Universitetets Oldsakssamling Variabd.15, 1987, 146 f). Når folk bygde vinterhus over blestergropene sine, slik at dei kunne arbeide med jernvinna året rundt, lyt me tru at dei også hadde bustadhus. Les mer …
|
|
|
|
|
|
|
| Kategoriar for Setesdal
|
|
|
|
|
| Andre artiklar
|
|
|
|
W.JPG)
