Organisasjonsliv i Telemark

Oversyn over organisasjonslivet i Telemark frå 1900 og fram til i dag

Utdypende artikkel: Telemark i det 20. århundret

Denne artikkelen gir eit oversyn over organisasjonslivet i Telemark. Artikkelen er meint å skulle hjelpe privatarkivinstitusjonar i innsamlingsarbeidet av privatarkiv i fylket, og vart starta av Telemarksarkivet. Sjå også eigne artiklar om primærnæringane, sekundærnæringane og tertiærnæringane i fylket, og eiga liste over organisasjonane i Telemark.

Kode	Organisasjonskategori	Kjenneteikn ved perioden 1900-1945	Kjenneteikn ved perioden 1946-1972	Kjenneteikn ved perioden 1973-2000	Artiklar om tema	Bevarte privatarkiv
1.0	Jord, skog, fiske, fangst	Det var større medvit kring dyrehald; kvalitet framfor kvantitet! Oppretting av kontrollag, avlslag m.m. frå 1901. Kooperative innkjøpslag og salslag for næringane. Landhusholdningsselskap, andelsbedrifter i jordbruket, forbrukarkooperasjonen. Det fanst tjuge landboforeningar i 1900. Fesjå som viktig omsettings- formidlingsarena for landbruket. Norsk Skogeierforening frå 1913. «Skogsaka» stod sterkt, og skogkultivering var det viktigaste temaet. Skiensvassdragets Fellesfløtningsforening			Eidsborg og Dalen arbeider- og småbrukarlag Gjerpen halmlutingslag A/L Kviteseid Skogeigarlag Kviteseid rånelag Lunde rånelag Lårdal Skogeigarforening Lårdal Smørlag Notodden svinavlslag Seljord rånelag Siljan svinavlslag Telemark Birøkterlag Telemark Fjørfeavlslag Telemark Landbruksselskap Telemark svinavlslag Tinn rånelag Veum Smørlag Vrådal Skogeigarlag Åmotsdal svinavlslag Ingen artikler oppfyller kriteria Eidsborg og Dalen arbeider- og småbrukarlag Bruspårmarken Dyrsku'n i Seljord Fesjået på Mogen i Høydalsmo	55 arkiv 7,5 hm
2.0	Industri og håndverk	Lokallag tilslutta Telemark Husflidslag (stifta i 1924).			Telemark Husflidslag Tokke Husflidslag	9 arkiv 7,5 hm
3.0	Handel					15 arkiv 1,5 hm
4.0	Bank og forsikring, transport og service					10 arkiv 3,5 hm
5.0	Arbeidsgjevarorganisasjonar					0 arkiv 0 hm
6.0	Arbeidstakar- og yrkesorganisasjonar	Fleire handtverksforeiningar etablert før 1900, Skiens Håndverkerforening som den fyrste og største.		Vekst i organisasjonane utanfor LO på 1980- og 1990-talet. YS frå 1977, Unio (tidl. UHO) og Akademikerne kring 2000 som dei største samanslutningane.	Bratsberg jernbanefunksjonærforening Dalen Arbeiderforening avd. 46 NKIF Rjukan og Omegn Faglige Samorganisasjon Skiens Håndverkerforening Telemark journalistlag Vestfjorddalens funksjonærforening	382 arkiv 112 hm
7.0	Produktivitet og teknikk					38 arkiv 6 hm
8.0	Vitskap, kultur, internasjonalt samarbeid	Målrørsla dominerte i dei midtre og øvre bygdene. Telelagetblant dei største fylkeslaga tilslutta Noregs Mållag. Målbladet Norig i Skien. Det fyrste historielaget i Telemark, Brevik historielag, blei stifta i 1926. Fylkesmuseet for Telemark og Grenland etablert i 1910. Bygdemuseum oppstod fleire stader, ofte ut av andre organisasjonar/stiftingar. Både leseforeningar og litterære foreiningar, m.a. Kvindernes læseforening i Porsgrunn.		Kulturvernorganisasjonen Forbundet Kysten med mange underavdelingar frå 1979. Ei lang rekkje organisasjonar knytt til kysten i tillegg til denne.	Bamble historielag Brevik historielag Drangedal historielag Fyresdal Sogelag Gransherad historielag Grenland Ættehistorielag Grenland ættehistorielag Historielag i Telemark Historielaget for Telemark og Grenland Hjartdal historielag Hjartdal museumslag Holla historielag Kragerø og Skåtøy Historielag Kviteseid historielag Langangen historielag Lunde sogelag Lure Historielag Nissedal historielag Notodden historielag Porsgrund Historielag Rauland historielag Sannidal historielag Seljord sogelag Siljan historielag Skien historielag Skotfoss historielag Solum historielag Sullamrei historielag – Øvre Vinje Telemark historielag Tokke historielag Vinje historielag Åmotsdal sogelag Brevikskysten DF «Ammonia» Figgjeskjær tåkeklokke Fram (Skyssbåt 1933) Gamle Kragerø (ferje 1960) Heidi (Lystfartøy 1893) Jomfruland Deccastasjon Kragerø kystlag Langesundsfjorden kystlag Langøytangen fyrstasjon M/S «Henrik Ibsen» M/S «Victoria» MF «Storegut» Portørenga (urkogge 2015) Poseidon (Losskøyte 1954) RS 2 «Langesund» (1893) Signe LM 8963 (1963) Skreien (seiljakt 1909) Stavseng fyrstasjon Varperinger (Langøya ved Langesund) Ørnen (slepefartøy 1902) Leseselskap for geistlege i øvre Telemark 1836 Bø mållag Mållaget Dag Nissedal Mållag Seljord mållag Telemark mållag Kjeldearkiv:Vedtekter for Bø mållag	42 arkiv 24 hm
9.0	Humanitære og sosiale organisasjoner	Fråhaldssaka stod sterkt – Telemark var det største fråhaldsfylket på Austlandet i 1919 og 1926, men med lokale variasjonar. Lokale sanitetslag i 1910- og 20-åra. I mellomkrigstida oppstod det fleire. Saman med husmorlaga tok dei initiativ til helsemessige- og sosiale tiltak lenge før kommunane såg dette som si oppgåve. Det kom også til fleire andre typar lag, som Hjemmenes Vel, starta av Skien Kvinnestemmerettsforening i 1918. Bygdefolkets Krisehjelp stod sterkt i fylket, og tente til dels som ei bru over til Nasjonal Samling.	Husmor- og sanitetslaga vart viktige i etterkrigstida.	Fråhaldslaga forsvinn. Helse- og sanitetslaga vert overflødige når kommunane tek over. Ei rekkje lokallag under Røde Kors.	Fråhaldsrørsla Anders Halvorsen (1847–1901) Birgitte Esmark Dølens Framtid Flatdal Fråhaldslag Gunnar Haugestøyl Hartvig Johnsen (1877–1954) Ida Thelin Johan Hvidsten Kvinnemøte på totalavholdssalen Kviteseid Avhaldslag Losje "Saaheims Fremtid" Odvar Omland Olav Stranna (1860–1947) Rjukan Arbeideravholdslag Skafså Fråhaldslag Skien Godtemplarkor Skien avholdslag Tormod Knutson (1863–1955) Hjelpeorganisasjonar Hans Daae (1865–1926) Ingen artikler oppfyller kriteria Ingen artikler oppfyller kriteria Brevik sanitetsforening Drangedal Helselag Fyresdal Sanitetslag Siljan Sanitetsforening Skiens Sanitetsforening Solum sanitetsforening Vrådal helselag Bø husmorlag Hjemmenes Vel (Rjukan) Hjemmenes Vel (Skien) Husmorvikarnemnda i Mo Telemark Kreds av Hjemmenes Vels landsforbund Velforeiningar Fyresdals Vel	133 arkiv 67,5 hm
10.0	Idrett, ungdoms- og fritidsorganisasjonar	Idrettsrørsla var den største i fylket. Ei rekke idrettslag etablert før 1919 då Telemark Idrettskrets' vart etablert. Idrettsrørsla vaks mykje fram mot krigen, og vart før 1946 organisert i «Norges Landsforbund for Idrett» og «Arbeidernes Idrettsforbund». Skiidrett og friidrett stod frå byrjinga sterkt, m.a. med Morgedal som «skisportens vogge». Snart kom fotballen for alvor, med Odds Ballklubb som den eldste i landet. Skyttarlag frå 1800-talet. Segleforeiningar i både Brevik og Kragerø kring 1900. Grenland Krets av Norges Speiderforbund etablert i 1918. Ei rekke kor, orkester, korps og teatergrupper, t.d. Thomassens gutter og Suoni i Skien. Borne- og ungdomslag, gjerne kombinert med fråhald, målsak og religion.	Idretten vaks etter krigen, men no vart den organisert gjennom èitt forbund. Segleforeiningane.	Kunstforeiningar, korps, kor, musikkforeninger, danseskular, revygrupper og mange fleire. Førebilete som Dizzie Tunes, Grenland friteater (1976) og Knut Buen. "Nordstogafisering" på 2000-talet. Kvinnerørsla på 1970-talet spegla seg i organisasjonslivet. Borne- og ungdomslag, der temaet gjekk frå fråhald, målsak og religion til politikk.	Kjeldearkiv:Austbygde Skyttarlag Bø skyttarlag Fyresdal Idrettslag IL Dyre Vaa Idrettslaget Fridtjov Idrettslaget Tokke Kilegrend Idrettslag Kragerø Seilforening Kviteseid idrettslag Notodden Sjakklubb Odds Skiklubb Rjukan Idrettslag Rjukan Skytterlag Seljord Idrettslag Siljan Idrettslag Skade Idrettslag Sportsklubben Snøgg Telemark Skikrets Ulefoss Sportsforening Øvre Telemark Fotballkrets Øyfjell miniatyr- og pistollag Anne Øverland Grenland speiderkrets Herman E. Timm Krokan turisthytte Mårbu Bondeungdomslaget Maana Breidablikk (Fyresdal) Brevikslaget (Oslo) Eidsborg Ungdomslag Kaffistova Måna Kragerøforeningen (Oslo) Rust 4H Sannidalslaget (Oslo) Skienslaget (Oslo) Telelaget (Oslo) Torleiv Lid U. L. Vårsol Ungdomslaget «Frihug» (Tokke) Ånerud (Fyresdal) Rust 4H Brevik sanitetsforening Bø husmorlag Fyresdal Bygdekvinnelag Fyresdal Sanitetslag Hjemmenes Vel (Rjukan) Hjemmenes Vel (Skien) Husmorvikarnemnda i Mo Mo og Skafså Bondekvinnelag Siljan Sanitetsforening Skien kvinneråd Skiens Sanitetsforening Skiens kvindestemmeretsforening Solum sanitetsforening Telemark Kreds av Hjemmenes Vels landsforbund Vrådal helselag Dalen Pensjonistlag Lårdal Pensjonistlag Amatørkorps i Telemark Menstad skolekorps Skiens Skolemusikk Skolekorps i Telemark Vestsidens Musikkorps Ingen artikler oppfyller kriteria Atrå songkor Karl Andreas Hanssen Rjukan damekor Seljord songlag Skien Godtemplarkor	229 arkiv 136 hm
11.0	Religiøse organisasjonar	Den religiøse kulturen vart styrkt i det nye hundreåret. Visstnok fanst det ingen byar i Noreg som hadde fleire kyrkjesamfunn enn Skien. Lammers dissidentermenighet frå 1853. I Nedre Telemark stod den katolske menigheten sterkt attmed frelsesarmé, metodistar og pinsevener. Lekmannsrørsla som alt hadde slått kraftige røter i dei nedre delane av fylket, vart sterkare. Den religiøse kulturen voks fram ved sida av den frilynde rørsla som hadde best grobotn i dei midtre og øvre bygdene. Indremisjon med eit regionalt preg gjennom Langesundsfjordens indremisjonsselskap (1866), som hadde si stordomstid i 1920- og 30-åra. Sagavoll' (1914) som samlingspunkt for både indre- og ytremisjon. Pinserørsla heldt dåp i mange vatn, og trakk folk frå arbeidarklassa.	Åge Samuelsen som leiarskikkelse i pinserørsla. Då han vart kasta ut starta han Maran Ata i 1958. Bedehuskultur i Øvre-Telemark.		Aage Samuelsen Anders Halvorsen (1847–1901) Anton Kristensen Ødegaard Asbjørn Knutsen Christopher Gertsen Meidel Den Christelige Disenter-Menighed i Skien og Omegn Immanuelkirken (Porsgrunn) Johannes Bakken Jon Kiland Maran Ata Maran Ata Notodden Salem (Fyresdal) Skauen kristelige skole St. Nikolas Tabernaklet Telefylkets presteforening Det Norske Misjonsselskap - krets - Skien Førnesbrunen Glima Gygretråppin Hauganglomen, Skreskromen og Veavargjen Kjeldearkiv:Inntrykk og tanker på julereisen hjem i 1927 Kilegrend bedehus Kivlemøyane (sagn) Ljose-Signe Ljosåker Misjonsforeninger i Telemark Rjukan Indremisjon Rjukan Santalmisjon Røykjenessteinen Seljordsormen Skauen kristelige skole Skien Misjonskirke Skien indremisjon Skiparsteinen St. Nikolas St. Sunniva skole Ståle Åsheim Trollholene Tårånn i Tråppin Vegårsheirørsla	56 arkiv 34 hm
12.0	Politiske parti og tilknytta organisasjonar, politiske rørsler og kampanjer	Store regionale skilnader knytt til folkerøystinga om monarki i 1905. Sterk republikansk stemning i Øvre-Telemark, stort sett motsatt i Nedre-Telemark. Så og seie alle ville ut av unionen. Arbeidarrørsle i fylket kom med stiftinga av den fyrste arbeidarforeininga i Brevik i 1849. Arbeidarrørslene kom sterkt til syne ved Menstadslaget i 1931 og Siljankonflikta i 1926. Det fyrste "Folkets Hus» bygd av Nes Arbeiderforening på Gvarv i 1907. Desse vart gradvis avvikla, rivne, selde eller erstatta av samfunnshus frå 1940-åra. Politisk var Telemark «landet imellom» med AP i ei sterkt stilling som på Austlandet, og med eit sterkt Venstre som på Sør- og Vestlandet. Arbeidarpartiet fann veljarar frå industriarbeidarklassa der sosialismen vart den politiske retninga. AP og til dels Kommunistpartiet, fekk snart ei førande stilling i fylket. AP fann også veljarar i dei øvre bygdene, noko som gav fylket både ei sterk industriarbeidarrørsle og ei sterk arbeidarrørsle på bygdene. Venstre heldt ei sterk stilling fram til 2. verdskrig. Nasjonal Samling fekk ikkje noko sterkt stilling i mellomkrigstida, men fylket vart likevel ein av dei sterkaste regionane til partiet, m.a. som heimfylket til Quisling som hadde tette band til partimiljøet i Porsgrunn. Antisemittisme representert gjennom andre organisasjonar? Høgre stod lenge relativt sterkt i Porsgrunn og langs kystbeltet.	AP fekk si glanstid etter krigen, men mista sitt politiske hegemoni på 60-talet, dels grunna etableringa av SV og dei borgarlege partia si auka oppslutning. AP i fyket var før dette eit av dei sterkaste i landet, med meir enn 50 prosent av veljarane. Norges Kommunistiske Parti hadde stor oppslutning i starten og stod sterkt mellom anna på Herøya, men vart utmanøvrert grunna indre strid knytt til haldninga til Sovjet, samt overvakingssaka. Venstre mista den sterke stillinga – vart delvis erstatta av Kristeleg Folkeparti. «Bygderørsla» med plasseringa av Høgskulen i Bø i 1970 som viktigaste siger. EF som ny politisk skilleline. Samtlege kommunar i fylket stemte "nei". Nei-stemninga i 1972 som eit symbol på «verdikonservatisme knytt til bygdekultur og utkantinteresser kombinert med politisk radikalisme»?	AP fall ved valet i 1973, då SV tok mange av stemmene. AP vaks på 80-talet, for deretter å falle ved valet i 1989 og 2001. Venstre nærast forsvann. Høgrebølgjer frå Høgre og Framstegspartiet som hovudtendensen frå 1980-talet (med unnatak av tida rundt folkerøystinga i 1994). Dette var eit heilt nytt trekk ved partisystemet i fylket. Borgarlege i fleirtal frå 1993. Framstegspartiet sitt gjennombrot i 1997. Nei til EF i 1994 med nei-stemning gav Senterpartiet eit valdsamt løft, særleg i industrikommunane der partiet tidlegare ikkje hadde stått like sterkt. Miljøorganisasjonar med Hardangervidda nasjonalpark som symbol på gjennomslagskrafta? Miljøvernsorganisasjonane starta opp kring 1970.	Ingen artikler oppfyller kriteria Arbeiderbevegelsens arkiv i Telemark Bratsberg-Demokraten Bratsberg jernbanefunksjonærforening Brevig Arbeiderforening Dalen Arbeiderforening avd. 46 NKIF Furuheim grendehus Menstadslaget Rjukan damekor Rjukan og Omegn Faglige Samorganisasjon Skiens Håndverkerforening Telemark journalistlag Vestfjorddalens funksjonærforening Bratsberg-Demokraten Hjartdal Senterparti Lunde Venstreforening	298 arkiv 40 hm
13.0	Uspesifisert					2 arkiv

Kjelder

• Rovde, Olav og Ingvar Skobba (red.), Telemarks historie: Etter 1905, band 3, Fagbokforlaget. 2014. ISBN 978-82-450-1409-9.
• NOS IV, nr. 106, Beretninger om amternes økonomiske tilstand i femaaret 1896-1900, bind I, VIII.